Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

de ontwikkeling van het islamitisch-politiek denken
van het meest heilige, de koran zelf. De verschillende lagen van de dogmatische
traditionaliteit moesten als het ware als een ui worden afgepeld om bij de kern,
de intenties van de koran en de sunna, uit te kunnen komen. Pas dan kan voluit
sprake zijn van een principiële appreciatie van democratie en mensenrechten.
Ook de in paragraaf 2.2 besproken auteurs, die zich eveneens keerden tegen het
traditionalisme, bepleitten soms een hernieuwd recht op ijtihad maar gingen
niet zover dat ze de status van de sunna en de koran zelf ter discussie stelden.
Integendeel, de denkers en de bewegingen die in hun kielzog ontstonden, wilden
alleen de historische scheefgroei (de menselijke tradities) verwijderen om de
oorspronkelijk voorgeschreven gedragswijzen – de Traditie – in ere te kunnen
herstellen.
Dat alleen de klassieke ulama het monopolie hadden op de interpretatie van de
koran en de sunna (de consensus) werd al vroeg ter discussie gesteld, namelijk in
de achttiende eeuw. Zo verdedigde de Indiër en sufi Shah Wali Allah (1702-1762)
het recht op ijtihad als uitkomst van persoonlijke inspanning van ook anderen
dan de ulama. Hij benadrukte al de geest van de wet. Doordat die altijd en overal
toepasbaar is, kan de vorm van de wet worden aangepast aan de met tijd en plaats
variërende omstandigheden. Op deze wijze kon hij afstand nemen van de klakkeloze
toepassing van de geldende oude gedragsregels. Volgens de Egyptenaar Al-
Tahtawi (1801-1873) waren de schriftgeleerden meer dan louter de hoeders van
een gevestigde en gefixeerde traditie. Evenals Wali Allah bepleitte hij heropening
van de poort van de ijtihad. Door hernieuwde toepassing van rationeel redeneren
moest het principe van consensus worden opengebroken en zou de sharia aan
nieuwe omstandigheden kunnen worden aangepast. Hij suggereerde zelfs dat er
weinig verschil bestond tussen de principes van de sharia en het natuurrecht
waar het Europese recht op is gebaseerd. Dat legitimeerde ook dat een gelovige
onder bepaalde omstandigheden wetten kan accepteren uit andere dan islamitische
wetboeken. Hiermee effende hij de weg voor het opnemen van westerse
wetboeken in het Egyptische recht. Eveneens werd hiermee een proces gestart
van aantasting van het consensusprincipe en van de hiermee samenhangende
hegemonische autoriteit van de traditionele ulama in de gehele moslimwereld,
een proces dat zich tot op heden heeft voortgezet en geïntensiveerd. Dankzij
stijgende opleidingsniveaus en moderne communicatiemiddelen is die autoriteit
sterk verminderd en nemen inmiddels velen, ook buiten de kring van schriftgeleerden
en intellectuelen, deel aan de interpretatie van de voorschriften.
Nadat aldus het dogma van het verbod op menselijke interpretatie van de heilige
bronnen was doorbroken, ontstond de intellectuele ruimte voor het opnieuw
doordenken van de twee heilige bronnen zelf. Belangrijke pioniers in de herinterpretatie
van de sunna en de koran waren onder meer Jamal al-Din Al-Afghani
(1838-1897), Sayyed Ahmed Khan (1817-1898) en Muhammed Abdu (1845-1905).
De positie die zij innamen over deze twee heilige bronnen is tot op heden in de
moslimwereld controversieel gebleven.
37