Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

64
dynamiek in islamitisch activisme
en alle andere vreedzame middelen waren uitgeput (Roy 1994: 41-42). Hun meer
geleidelijke weg binnen de bestaande politieke orde bestond uit het vormen van
politieke bewegingen en partijen, en het infiltreren van delen van de publieke
sector en het staatsapparaat (zoals de bureaucratie, het leger, de politie, het onderwijs,
de rechterlijke macht en specifieke ministeries). Onderzoek toont echter
aan dat veel van de onderlinge strijd tussen en binnen islamitische bewegingen
niet zozeer ging over het gebruik van geweld of grote blauwdrukken voor een
islamitische staat, maar over vraagstukken van identiteit en cultuur. In de praktijk
van alledag ging het erom de problemen en zorgen van de potentiële achterban
overtuigend te schetsen. Dat lukte het beste door authentieke symbolen en
taal te gebruiken (Wiktorowicz 2004b: 16; Yavuz 2003; White 2002; Esposito
2003). De sharia, als symbool voor een authentiek islamitisch waardestelsel gebaseerd
op sociale rechtvaardigheid en goed bestuur, werd al gauw het brandpunt
van de morele strijd (Hourani 1984: 228). Het overnemen of transformeren van
de staat werd zo voor veel bewegingen niet een doel op zich, maar slechts een van
de vele mogelijke manieren om veranderingen tot stand te brengen.
Met de opkomst van islamitisch-politiek activisme zijn ook organisaties voor zending
(dawa) onder (afvallige) moslims steeds populairder geworden in de moslimwereld.
De dawa doet een moreel appèl op de gewone moslims om het persoonlijke
leven te veranderen. Als deze ‘strijd om de harten en hoofden’ voldoende
steun ondervindt bij het brede publiek, zo is de gedachte, zal het op de lange termijn
mogelijk worden om van onderop islamisering van het bestuur en de wetgeving
af te dwingen, zonder dat het hoeft te komen tot een directe confrontatie met
de staat. Moderne dawabewegingen weten burgers vooral te mobiliseren dankzij
hun subtiele morele kritiek op het heersende politieke regime. 2
Ad. 2 Kansen en belemmeringen in de interne en externe politieke
omgeving
De aard van het politieke en maatschappelijke bestel (zoals de mate van openheid
of geslotenheid van de politieke arena en instituties, de aanwezigheid van politieke
bondgenoten en concurrenten, de stabiliteit en legitimiteit van het zittende regime
en de mate van gewelddadige repressie door het staatsapparaat) bepaalt in belangrijke
mate of en hoe activisten protest weten te vertalen in collectief handelen. De
dominante positie van de staat en de beperkte ruimte voor politieke oppositie en
activisme zien we terug in de classificaties van het politieke bestel in de moslimwereld.
Aan de vooravond van de opkomst van het islamitisch activisme van de
jaren zeventig golden verreweg de meeste regeringen als autocratisch en ‘niet vrij’
(zie tekstbox 3.1 en bijlage 1). Sindsdien hebben ze een steeds geraffineerder instrumentarium
ontwikkeld om te kunnen omgaan met de interne en externe druk van
islamitisch activisten. In plaats van elke vorm van politieke oppositie en debat te
verbieden, gaan ze bijvoorbeeld over tot het verbieden van politieke partijen met
een religieuze signatuur, het manipuleren van verkiezingen via herindeling van
kiesdistricten, kiescommissies etc., het beperken van de persvrijheid en toegang
tot media, het overnemen van de retoriek en sommige agendapunten van islamitisch
activisten en het lastigvallen en oppakken van politieke tegenstanders.