Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

de ontwikkeling van het islamitisch-politiek denken
lijk met het Westen worden geassocieerd, zoals democratie en mensenrechten,
zeker aanvankelijk met grote heftigheid werden afgewezen. Khomeini zelf was
daar zeer duidelijk in: in de relatie tussen mens en God heeft alleen de laatste
rechten. Mensen hebben geen rechten en zeker geen onvervreemdbare, zoals in
het mensenrechtenconcept besloten ligt. Mensen hebben slechts plichten tegenover
God. Die kan rechten aan mensen toekennen maar ze ook weer afnemen.
Bovendien gaan de rechten van de islamitische gemeenschap boven die van het
individu. Wanneer het belang van de umma dat vereist, gaat dat boven het individueel
belang. Khomeini zag mensenrechten als het werk van de duivel zelf; van
rechten van het individu tegenover de – islamitische – staat is geen sprake. Het
Westen werd dan ook verweten een antropocentrisch systeem te hebben ontwikkeld.
Deze antiwesterse houding betreft niet alleen de politieke maar zeker ook de
culturele dimensie. Interessant genoeg wordt bij het hameren op het aambeeld
van ‘het decadente Westen’ ook gebruikgemaakt van westerse cultuurkritiek.
Zo is Heideggers kritiek op het modernisme bij veel Iraanse auteurs populair.
De crisis in het Westen is dermate groot, stelt bijvoorbeeld Reza Davari, dat neergang
en uiteindelijk ondergang onvermijdelijk is; de islam zal dan triomferen
(Davari 1980, in Abu Zayd 2006). In de zwart-witsfeer van kort na de revolutie
was iedere poging tot nuancering a priori verdacht en kon een roep om meer
vrijheid en democratie gemakkelijk de kop worden ingedrukt met als argument
dat sprake is van ‘verwestersing’ of ‘westerse decadentie’. Het is daarom des te
opmerkelijker dat juist in dit land een grote en zeer actieve hervormingsstroming
is ontstaan. Er manifesteren zich in Iran inmiddels tal van islamitische denkers
die zowel de theocratische beginselen afwijzen als de fervente antiwesterse
houding. Dit betreft zelfs denkers die hebben bijgedragen aan de conceptuele
onderbouwing van de islamisering van de Iraanse staat en maatschappij.
Afgemeten aan de Iraanse theocratische context, waarin ieder debat op islamitische
leest moet zijn geschoeid, zijn de opvattingen van de zogenoemde ‘nieuwe
theologie’-beweging bijzonder radicaal. Belangrijke protagonisten zijn onder
meer Abdolkarim Soroush en Mohammed Mojtahed Shabestari.
Na ruim 25 jaar ervaring met de dagelijkse praktijk van het islamisme en het
gebleken onvermogen van deze dominante interpretatie van de islam om de
maatschappelijke problemen op te lossen, bepleit Soroush (geb. 1942) – aanvankelijk
een enthousiaste participant aan de revolutie – een constructieve betrokkenheid
op het Westen en diens waarden. Niet het politiek-imperialistisch
gedrag maar wel de westerse wetenschappelijke voorsprong biedt veel inspiratie,
vooral ook ten aanzien van de filosofie en de sociale wetenschappen. Wetenschap
is niet het eigendom van het Westen; er bestaat geen eigendomsrecht op de
vrucht van denken. Filosofische concepten kunnen ook worden overgenomen
zonder te beschikken over de corresponderende intellectuele en historische context.
Soroush ziet dan ook niets in de slogan van Shariati (zie par. 2.2) om terug te
keren naar de eigen bronnen: “what our heart and mind is willing to accept,
belongs to us” (Soroush 1993: 121, in Abu Zayd 2006). Terugkeer naar de bronnen
45