Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

2 de ontwikkeling van het islamitischpolitiek
denken
2.1 inleiding
de ontwikkeling van het islamitisch-politiek denken
In dit hoofdstuk wordt onderzocht welke inzichten zijn te ontlenen aan de
ontwikkeling sinds de jaren zeventig van het islamitisch-politiek denken in relatie
tot democratie en mensenrechten. De vraag hierbij is of hierin aanknopingspunten
liggen voor het op langere termijn verminderen van spanningen rondom
het islamitisch activisme en voor het versterken van processen van democratisering
en verbetering van mensenrechten binnen moslimlanden.
Het zal blijken dat het islamitisch denken over de vormgeving van staat, politiek
en recht een genuanceerd beeld laat zien. De hier ten tonele gevoerde denkers
zochten of zoeken allen naar nieuwe zeggingskracht van de islam voor het
publieke leven. Ze maken deel uit van het islamitisch activisme en zijn allen aan
te merken als hervormingsdenkers, maar over de richting van de voorgestane
hervorming bestaan grote verschillen. Om dit zichtbaar te maken zijn ze ingedeeld
in twee categorieën. De eerste categorie betreft denkers die hun inspiratie
voor nieuwe zeggingskracht zoeken in de utopie van de begintijd van de islam en
daartoe de letter van de koran en de sunna als richtsnoer nemen. Deze groep
wordt besproken in paragraaf 2.2. Hun invloed is groot; veel, ook militante, islamitische
bewegingen, die zich vooral vanaf de jaren zeventig sterk deden gelden,
zijn door hen opgericht of beïnvloed. Het zijn vooral hun opvattingen die
voeding geven aan de vrees dat de islam op gespannen voet staat met democratie
en mensenrechten.
Er zijn evenwel ook denkers die juist de nadruk leggen op een positief verband
tussen islam, democratie en mensenrechten; vanwege het belang voor de vraagstelling
van dit rapport wordt hier vooral aan hun opvattingen aandacht geschonken.
Deze tweede categorie denkers komt aan de orde in paragraaf 2.3. Anders
dan de eersten hanteren zij een moderne kennistheorie en benadrukken de
inherente relativiteit van menselijke interpretaties van de heilige bronnen
(Filali-Ansary 2003). Door hun nadruk op de geest van de koran en de sunna
nemen zij afstand van de letterlijke tekst en scheppen zo ruimte voor appreciatie
van democratie en mensenrechten. De keuze van de hier opgevoerde denkers
berust niet op hun invloed of aanhang, maar op hun inhoudelijke bijdrage aan het
ontdoen van de islam van zijn traditionalistische en legalistische interpretatie.
De selectie is beperkt tot denkers binnen de twee islamitische hoofdrichtingen,
namelijk de sunnitische en de shiietische richting. Hiermee wordt echter niet
gesuggereerd dat zich bij andere richtingen, zoals van de alevieten, ahmadi’s
en sufi-bewegingen geen uit het oogpunt van democratie en mensenrechten relevante
opvattingen voordoen. De keuze is voorts toegespitst op denkers uit een
beperkt aantal landen. Hierdoor is het mogelijk de context van die landen bij het
denken en de dynamiek ervan te betrekken.
29