Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

112
dynamiek in islamitisch activisme
school. Ze stelt dat de sharia alleen gebaseerd kan worden op de letterlijke tekst
van de koran en de sunna. Deze zeer puriteinse school komt vooral op het
Arabisch schiereiland voor; hieruit is later ook weer het in Saoedi-Arabië
geldende wahhabisme voortgekomen (Berger 2006: 21-25). Binnen ieder van de
rechtsscholen bestaan weer verschillen tussen meer orthodox-klassieke en meer
liberale of moderne interpretaties. Het gebied waar over de rechtsregels zelf
eenstemmigheid bestaat, is vergeleken met de hedendaagse nationale rechtsstelsels
in moslimlanden dus zeer klein.
Vanwege het casuïstische karakter wordt de fiqh wel vergeleken met de Angelsaksische
jurisprudentie. Maar er zijn ook grote verschillen: de Angelsaksische
jurisprudentie is ontwikkeld door praktijkjuristen en is gebaseerd op de rechtspraktijk,
terwijl de fiqh is ontwikkeld door schriftgeleerden en in aanzienlijke
mate een theoretisch karakter heeft.
In de orthodoxie werd de fiqh vrij snel, namelijk na twee eeuwen, voltooid
geacht, en niet zozeer als menselijke uitwerking van de Goddelijke Wet gezien
maar als die Wet zelf. De uitleg kreeg hierdoor een status van onfeilbaarheid en
onveranderlijkheid, geldig voor iedere plaats en tijd. Omdat de rechtsontwikkeling
voltooid werd geacht, werd vanaf de tiende eeuw de legitieme interpretatievrijheid
– de ijtihad – aan de geleerden en de gelovigen ontnomen. Hierdoor werd
de weg naar modernisering afgesloten en is dat rechtsstelsel lange tijd gefossiliseerd.
Pas vanaf de negentiende eeuw werd opnieuw de ijtihad toegepast, hoewel
de toelaatbaarheid daarvan zeer controversieel was. Ook in de huidige tijd vinden
overal nieuwe interpretaties plaats, hetgeen vaak scherpe oppositie – zij het lang
niet altijd op dezelfde grond – ontmoet van de orthodoxe ulama en radicale islamitische
bewegingen (Berger 2006). Zo is in Marokko in 2004 door het parlement
een nieuwe gezinswet, de Muddawana, aangenomen waarbij de voorstanders
van wijziging hun positie rechtvaardigden door steeds te verwijzen naar de
ijtihad. Met een beroep op het feit dat hij als ‘vorst der gelovigen’ het hoogste
gezag vertegenwoordigt in het recht op ijtihad speelde de koning tegen alle verzet
in een doorslaggevende rol bij de totstandkoming en uiteindelijke acceptatie van
de wet. Het resultaat is een ingrijpende breuk met het patriarchale gezinsmodel;
voortaan zijn man en vrouw samen verantwoordelijk voor het gezin, in plaats
van voorheen alleen de man (Buskens in Otto et al. 2006). Volledige toepassing
van de klassieke fiqh bestaat overigens nergens meer, zelfs niet in Saoedi-Arabië.
Terwijl volgens de klassieke sharia slavernij is toegestaan, is deze in dit land in
de jaren zestig verboden. Zoals zal blijken, bestaan er ondanks de recente islamisering
van bepaalde rechtsgebieden en ook op kerngebieden die in de meeste
moslimlanden altijd al door de sharia zijn bepaald, van land tot land grote verschillen.
Naast het principe van ijtihad is ook dat van siyasa een belangrijke opening naar
modernisering van het recht. De klassieke sharia kent aan de heerser een eigen
beleidsvrijheid (siyasa) toe om alles te regelen wat nodig is om Gods plan ten
uitvoer te brengen, mits niet strijdig met de sharia. Dit recht impliceerde in de