Dynamiek in islamitisch activisme - Wetenschappelijke Raad voor ...

de ontwikkeling van recht en rechtsstelsels
als het ware in verschillende tijden tegelijk: de ene laag in de hoogmoderne, de
andere deels nog in de premoderne tijd. Maar de ontwikkeling in de komende
decennia laat de grote massa niet onberoerd. Verdere urbanisatie, een stijgend
opleidingsniveau van vrouwen, kleinere gezinnen, deelname aan arbeid, toenemende
welvaart en mediaconsumptie veranderen de positie van vrouwen,
hun zelfperceptie en mondigheid. In Iran, dat de afgelopen decennia een snelle
verbetering van de opleiding van vrouwen te zien heeft gegeven, zijn juist zij
electoraal opgekomen voor ontradicalisering. Hun ‘subversiviteit’ ten aanzien
van de klassieke voorschriften uitte zich ook op andere wijze. Terwijl het
regime in de zwaar islamitisch-ideologische periode meteen na de revolutie
de minimumhuwelijksleeftijd verlaagde van 15 naar 9 jaar en daarna weer
verhoogde naar 13 jaar is de feitelijke huwelijksleeftijd inmiddels gestegen naar
boven de 24 jaar. Met de stijgende huwelijksleeftijd daalt het aantal kinderen
per vrouw. De ideologisch zozeer gesacraliseerde bestemming van vrouwen
in huwelijk en gezin wordt aldus door het feitelijk gedrag gefalsifieerd; een zo
goed mogelijke opleiding en aansluitende arbeid is een normaal onderdeel van
het leven van veel jonge vrouwen geworden en de Iraanse economie heeft hen
ook hard nodig. Vroeg of laat zullen de juridische normen de richting van de
maatschappelijke veranderingen volgen, een andere toepassing krijgen of een
dode letter worden. De recente verruiming van de echtscheidingsmogelijkheden
voor vrouwen in Egypte, waarvan gedacht werd dat deze vooral weer
de bemiddelde vrouwen ten goede zou komen, illustreert de andere toepassing.
De zogenoemde khul-scheiding, die vrouwen door af te zien van financiële
rechten in staat stelt voor de rechtbank te scheiden zonder toestemming van
de echtgenoot, blijkt vooral te worden benut door armere vrouwen (Berger en
Sonneveld in Otto et al. 2006). Uit het rechtsvergelijkend onderzoek blijken
ook in andere moslimlanden de juridische normen zich aan veranderingen aan
te passen, zoals in Pakistan, Indonesië en zelfs Saoedi-Arabië (Otto et al. 2006).
Ook Roy observeert dat de feitelijke ontwikkelingen in de moslimwereld rond
onder andere huwelijk, gezin en echtscheiding – met vertraging – overeenkomen
met die in het Westen en dat zelfs achter ogenschijnlijke hertraditionalisering,
zoals de terugkeer van de hoofddoek, juist modernisering schuilgaat
(Roy 2004: 140-141).
Naarmate achterstanden worden ingehaald en dit een vertaling vindt in familierecht
is derhalve convergentie te verwachten. Gezien de bijvoorbeeld naar opleidingsniveau
en welvaartsverdeling zeer grote achterstanden van de meeste
landen (zie hoofdstuk 2) moet wel gerekend worden met een zeer lange termijn.
Voor het inhalen moet met generaties worden gerekend, zij het dat er grote
verschillen zijn tussen de moslimlanden. Tegelijk moet bedacht worden dat door
de activiteit van sociale bewegingen de aanpassing van het formele recht aan
feitelijke ontwikkelingen ook versnellingen kan ondervinden. Arjomand signaleert
dat de vrouwenbewegingen in moslimlanden momenteel een van de meest
dynamische factoren zijn (Arjomand 2004: 25). Zelfs in Saoedi-Arabië laten
vrouwen-ngo’s van zich horen. Onder hun invloed is een van de juridische pijlers
van het wahhabisme in discussie gekomen, namelijk het principe van ‘blocking
145