Monografia ChŚPWiK

Wodociągi i kanalizacja
Kopalnia Deutschland i huta Falva – I poł. XX w.
Widok na Świętochłowice, Hajduki oraz Królewską
Hutę (w głębi po lewej) od strony Zgody.
10
Kilka lat później zapadła decyzja o połączeniu się Chorzowa z Wielkimi Hajdukami,
co nastąpiło 1 kwietnia 1939 r. To wtedy do Świętochłowic włączono tereny znajdujące
się po zachodniej stronie linii kolejowej łączącej Hajduki Wielkie (Chorzów
Batory) z Chorzowem. Wtedy też gmach obecnego Urzędu Miejskiego w Świętochłowicach,
a dawniej Urzędu Powiatowego, „przeniósł się” z Wielkich Hajduk do
Świętochłowic. Wraz z nim poza granicami Hajduk znalazła się nieistniejąca już
gazownia oraz stojąca do dzisiaj ― a wybudowana w 1909 r. dla hajduckich wodociągów
― wieża ciśnień.
Nieco inaczej rozwijały się Świętochłowice. Wzmiankowane po raz pierwszy 25 maja
1313 r., przez stulecia były wsią, podobnie jak nieodległe Hajduki. Tak jak one, swój
status Świętochłowice zmieniły dopiero wraz z rozwojem przemysłu. W 1830 r. powstała
huta Falva (od 1936 r. pod nazwą Florian, w XXI w. to Oddział w Świętochłowicach
koncernu ArcelorMittal Poland), a w 1831 r. kopalnia Deutschland (od 1937 r.
Polska, zlikwidowana pod koniec XX w.).
W XIX w. Świętochłowice były gminą, która dominowała wśród sąsiednich koloni
i osad. Wpłynęło na to zapewne przeprowadzenie w poł. XIX w. linii kolejowej. Efektem
tego było włączenie 1 stycznia 1929 r. do gminy Świętochłowice osady Zgoda,
należącej do tej pory do gminy Nowy Bytom (czyli dzisiejszej Rudy Śląskiej). Dowodem
tej niegdysiejszej wspólnoty jest reprodukowany plan wodociągu łączący
Nowy Bytom z kolonią Zgoda.
Do rangi miasta awansowały Świętochłowice zdecydowanie później niż sąsiednia
Królewska Huta. Stało się to dopiero w 1947 r. na mocy ustawy Sejmu Śląskiego
z 10 lipca 1939 r.
Kilka lat później ― 10 kwietnia 1951 r. ― w obrębie Świętochłowic znalazły się Lipiny
i Chropaczów, do tej pory samodzielne gminy, które swój rozkwit również przeżyły
dzięki przemysłowi, jaki się w ich obrębie lokował. Wraz z rozwojem gmin i ich
kolonii rozwijała się infrastruktura techniczna.
Przypominając datę przyznania praw miejskich Królewskiej Hucie, warto dodać, że
żyło w niej wtedy 14 151 mieszkańców, natomiast w roku 1910 było ich już ponad
70 tys. Dla porównania w Świętochłowicach (bez Lipin, Chropaczowa i Zgody) żyło
w 1871 r. 5200 osób, a w 1910 r. (w dzisiejszych granicach) ― 41 tys.
Budownictwo mieszkaniowe w początkowym okresie uwarunkowane zostało położeniem
zakładu pracy, czyli kopalni Król i należących do niej szybów oraz ― nieco
później ― huty w dzisiejszym Chorzowie, kopalni Schlesien w Chropaczowie, huty
cynku czy kopalni Matylda w Lipinach. Budowano dla robotników domy wielorodzinne,
z mieszkaniami o jednej lub dwóch izbach, odpowiednio jednak dużych, by
pomieściła się w nich liczna rodzina robotnicza. Domy te określano jako familienhäuser
(to dlatego dzisiaj na domy w robotniczych osiedlach mówimy „familoki”).
Koszarowe skupiska umożliwiały ściągnięcie z terenów wiejskich potrzebnych do
pracy całych rodzin, często pochodzących z tej samej wsi.
Takich kolonii wybudowanych przez właścicieli kopalń czy hut tuż przy szybach czy
kuźnicach ― by robotnik miał blisko do pracy i czasu nie mitrężył na dojście czy
dojazd ― jest jeszcze sporo w Chorzowie i Świętochłowicach.
Dla lepiej zarabiających sztygarów czy majstrów właściciele zakładów pracy nie
budowali domów, licząc, że ze swych pensji stać ich będzie na wynajęcie mieszkań.
Znajdowali je w powstających wówczas masowo kamienicach czynszowych.
Jak wielka była skala tego zjawiska, niech świadczy fakt, iż 30% zasobów mieszkaniowych
Chorzowa na początku XXI w. pochodziła sprzed 1918 r. Zabudowa była
bardzo gęsta, gdyż ówczesne przepisy zezwalały na zabudowanie 3/4 powierzchni
działki. Stąd też w domach tych były liczne oficyny.
Od połowy XIX w. pojawiły się domy czynszowe, w których mieszkały także rodziny
robotnicze, ale przede wszystkim coraz liczniejsza grupa rzemieślników czy mieszczan
pracujących w firmach powstałych wokół górnictwa czy hutnictwa. Ciężki
przemysł wymagał przecież wielu usług, od rymarskich, poprzez handlowe, aż do
transportowych.
Przybywało mieszkańców, którzy oprócz mieszkań potrzebowali dostępu do wody.
Studnie do pewnego momentu wystarczały. Jednak również przemysł zużywał coraz
więcej wody. Wszak XIX w. to wiek pary, liczne maszyny potrzebowały ogromnych
ilości wody. Dla Huty Królewskiej powstał w okolicach Rynku ogromny zbiornik,
zwany stawem.
W ślad za zwiększającą się liczbą mieszkańców powstawały inne obiekty potrzebne
dla funkcjonowania nowoczesnego miasta ― a takim bez wątpienia była wówczas
Królewska Huta.
Rozbudowa miasta po 1879 r. wiązała się z polepszeniem finansów państwa pruskiego
po zwycięskiej wojnie z Francją, która wpłaciła olbrzymią kontrybucję. Miasto
otrzymało również kredyt w Berlinie. Wytyczaniem ulic i wznoszeniem wysokiej
zabudowy wzdłuż nich zajmował się architekt miejski. W 1874 r. wzniesiono ratusz,
w Chorzowie i Świętochłowicach
11
Przebieg rurociągu zaopatrującego hutę
Zgodę, domy mieszkalne oraz obiekty gminy
(w tym szkołę) na planie z 1896 r.
Rysunek pompy ulicznej o głębokości 35 m,
jednej z licznych na ulicach w poł. XIX w.