Monografia ChŚPWiK

Dopływy Rawy
1. Lewobrzeżne:
a. powyżej Klimzowca
Czarny Rów (dł. 3,99 km,),
Suez (dł. 2,50 km),
b. poniżej Klimzowca
potok Dębski,
potok Wełnowiecki (dł. 2,40 km),
rów Norma (długość 2,8 km),
2. Prawobrzeżne
a. powyżej Klimzowca
Nowobytomka (dł. 3,27 km),
Johanka (dł. 1,55 km),
b. poniżej Klimzowca
rów Wujek (dł. 1,99 km),
Potok Leśny (długość 6,47 km)
Wodociągi i kanalizacja
Fragment mapy z 1830 r., na której zaznaczono
młyny na Rawie. Było ich wówczas 10
(na fragmencie widoczne jest 8 młynów).
26
Dopływy i zlewnia Rawy:
Zlewnia Rawy obejmuje teren o powierzchni 89,8 m². Obejmuje ona się również 13
stawów o łącznej powierzchni 0,35 km², które mają kontakt z wodami Rawy oraz 5
stawów o pow. 0,93 km² nie mające styku z wodami rzeki.
Według profilu podłużnego dokumentacji regulacji Rawy z okresu międzywojennego
źródła Rawy znajdowały się w rejonie ówczesnej parowozowni przy dworcu kolejowym
w Chebziu na wysokości 285 m n.p.m., skąd dopływały do stawu Marcin.
Znaczenie gospodarcze Rawy
Pierwotnie Roździanka, czyli Rawa wykorzystywana była jako miejsce poboru wody,
głównie do celów gospodarczych, dla dostarczenia wody do spożycia wystarczały
studnie, wtedy jeszcze ― gdy nie było eksploatacji ― nie musiały być zbyt głębokie.
W tym przedindiustralnym okresie Rawa miała kapitalne znaczenie dla rozwoju gospodarczego
okolic. Począwszy od rybołówstwa, poprzez budowę nad jej brzegami
wspomnianych młynów ― zachowały się informacje dotyczące 8 z nich ― poprzez
wykorzystywanie jej siły do napędów maszyn, czego uwiecznionym śladem jest
herb Katowic z młotem napędzanym kołem wodnym, poruszanym wodami właśnie
przez spiętrzone wody Rawy.
By zwiększyć energię przepływu wody była ona na Rawie spiętrzana na potrzeby
ulokowanych tam młynów. Z map znane są od poł. XVIII w., w 1821 opisane zostały
jako: młyn Włodarskiego w Hajdukach Górnych, młyn Chrobota (później Klizmy)
w Hajdukach Dolnych (na dopływie Rawy) i młyn Drosta (na cieku parkowym k.
Dębu). Młyn Włodarskiego pokazany był jeszcze na mapie z 1899 roku.
W Świętochłowicach na Rawie również istniały stawy, jednak młyn ulokowany był –
co ujawnia mapa z 1810 r. na innym cieku ― Nowobytomce ― i spiętrzonym na nim
stawie Mniszeniec. Na pewno istniał również młyn na stawie obok dworu, zwanego
zamkiem, gdyż urbarz z 1532 nazywa go stawem młyńskim. Literatura wspomina
również młyn Gierlotki gdzieś w pobliżu Nomiarek (obecnie okolice Szkoły Zarządzania
Uniwersytetu Śląskiego).
W wyniku postępującego przez wieki uprzemysłowienia terenów stanowiących obszar
dorzecza oraz intensywnych działań urbanizacyjnych naturalne koryto rzeki
uległo silnym przekształceniom, co możemy zaobserwować na przykładach map
pochodzących z różnych okresów. Skutki pochodzenia antropogenicznego całkowicie
zmieniły nie tylko samo koryto rzeki, niegdyś charakteryzujące się szerokimi
rozlewiskami, terenami bagiennymi, ale również jej dopływy.
Pierwsze projekty regulacji rzeki i powstanie Związku Rawy
W opracowaniu pt.: „Dzieje i rozwój wielkich Katowic jako ośrodka górnośląskiego
przemysłu i stolicy autonomicznego województwa śląskiego” w 1926 r. Wł. Nałęcz-
Gostomski napisał, że: ciek Rawa wskutek naturalnego zaniku spowodowanego podkopaniem
się okolicznego przemysłu stał się ściekiem kanalizacji miejscowej oraz wód
przemysłu i kopalń.
W opinii na temat Rawy opracowanej przez Związek Emschery (na nim wzorowano
się zakładając Związek Rawy, o czym dalej) w 1911 r., określono udział ścieków
i wód naturalnych u ujścia do Brynicy w średnim całkowitym przepływie wynoszącym
1948 l/s: 800 l/s stanowiły wody naturalne, 250 l/s ścieki z gospodarstw domowych
i 898 l/s ścieki przemysłowe.
W latach 1900 i 1911 w wyniku bezpośredniego czerpania wody z zanieczyszczonej
Rawy w jej górnym biegu miały miejsce epidemie tyfusu. Według Józefa Okszy–
Grabowskiego Rawa prowadziła czyste wody jedynie do 1875 roku.
Analiza wód Rawy w Szopienicach dokonana przez A. Jankowskiego w „Mapie i komentarzu
do mapy hydrograficznej” z 1980 roku określała ilość wód naturalnych na
8%, ścieków komunalnych na 32%, ścieków przemysłowych na 59% i odpływów ze
źródeł niekontrolowanych na 1%.
Po opracowaniu częściowego planu regulacji Rawy w 1863 r. zostały wykonane
pierwsze roboty regulacyjne polegające na budowie jazów, między innymi w Hajdukach.
W 1873 r. zaczęto pobierać z niej wodę do huty Bismarcka (później Batory). Huta
ta pobierała pod koniec XIX w. na swe potrzeby 67 litrów wody na sekundę. Niemal
równocześnie w 1875 r. do Rawy doprowadzono z Królewskiej Huty rów Suez
(w 1869 r. otwarto Kanał Sueski) odprowadzający z 20-tysięcznego wówczas miasta
ścieki komunalne oraz wody z kopalni Król. Rawa okazała się znakomitym odbiornikiem
zasolonych wód kopalnianych, które ze względu na swe zanieczyszczenie
nie mogły być odprowadzane Główną Kluczowa Sztolnią Dziedziczną do Kłodnicy,
gdyż niszczyły urządzenia hutnicze korzystające z wód Kłodnicy.
To doprowadziło do biologicznej śmierci rzeki. Wystarczyło 20 lat by w 1893 roku
stwierdzić wyginięcie ryb w Rawie.
Zanieczyszczenie oraz brak uregulowanych brzegów były w tym okresie przedmiotem
licznych skarg i procesów. W 1900 r., w czasie bardzo upalnego lata, miejscowa
ludność czerpała wodę bezpośrednio z rzeki. W Świętochłowicach wybuchła epidemia
tyfusu, która zmusiła rząd pruski do podjęcia pilnych działań mających na celu
uregulowanie rzeki na całej długości. Pierwszy projekt uregulowania całej Rawy
został wyłożony do publicznego wglądu w 1903 r. Zawierał jednak wiele błędów zarówno
w zakresie założonych spadków, w ogóle zaś nie przewidywał konieczności
oczyszczania ścieków, jakie Rawa toczyła.
W latach 1893–1901 powstało 5 różnych planów regulacji Rawy i kanalizacji położonych
w jej dorzeczu miejscowości.
Reasumując ― w ówczesnej ocenie nie nadawał się do realizacji. Pierwszy kompletny
projekt regulacji Rawy, zawierający analizę całej zlewni, aczkolwiek nie dla
całej długości Rawy, opracowany został przez firmę „Havestadt & Contag” z Berlina
w 1907 r.
Projekt obejmował zakres regulacji na odcinku od Klimzowca do ujścia Rawy do
Brynicy. Dla właściwego ukształtowania niwelety spadku zaprojektowano likwidację
istniejących jazów przy hucie Baildon i Marta oraz przy młynie na Zawodziu.
Projekt przewidywał oczyszczanie ścieków odprowadzanych do Rawy. Wadą projektu
był częściowy tylko zakres rzeki przewidzianej do regulacji. Winą za taki stan
rzeczy nie można jednak obarczać projektantów, ponieważ powiat Bytom oraz
gmina Królewska Huta odmówiły udziału w projekcie, uzasadniając odmowę swoją
słabą kondycją finansową.
w Chorzowie i Świętochłowicach
27