Monografia ChŚPWiK

Rysunek domu z królewskohuckiej
kolonii, koniec XVIII w.
Wodociągi i kanalizacja
8
wadzonej przez kopalnię König (Król) na coraz to niższych poziomach wydobycia.
Wskutek tego w 1855 r. Górnośląski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach zwrócił
się do Huty Królewskiej, by ta umożliwiła pobór wody ze stawów hutniczych mieszkańcom
osady.
Górnictwo w dzisiejszym Chorzowie rozpoczęło się 21 lipca 1787 r. eksploatacją w kopalni
Fürstin Hedwig (Księżna Jadwiga), którą prowadził ks. Ludwik Bojarski, proboszcz
w chorzowskim kościele św. Marii Magdaleny. Była to mała i płytka kopalnia.
Kształt górnictwu w tym miejscu nadała kopalnia Król, założona przez pruskie państwo,
które poprzez swój urząd skarbowy (dlatego zwana była kopalnią fiskalną)
nadzorowało jej produkcję. Formalnego zgłoszenia pokładów węgla tej kopalni
dokonał 4 stycznia 1791 r. faktor górniczy Johann Gotlieb Kalide, ojciec wybitnego
rzeźbiarza i jeden z pierwszych mieszkańców kolonii przy Hucie Królewskiej.
Przez pierwsze lata kopalnia się rozwijała, jednak jej los zawisł na włosku, gdy pojawiły
się wody podskórne, których nie potrafiono zatamować. Woda zagroziła szybom
i w marcu 1795 r. niemal wstrzymano pracę kopalni. Rozważano przeniesienie
jej w inne miejsce. Jednak w 1796 r. zgłębiono 2 kolejne szyby, odwodniono część
dawnych wyrobisk oraz wykonano otwór wiertniczy o głębokości 37 m. Zainstalowano
na nim w 1797 r. pompę napędzaną maszyną parową. Zwiększenie czasu
jej pracy, jak i wydajności kolejnych pomp nie przynosiło jednak spodziewanych
efektów. Nadzieje na rozwiązanie tego problemu wiązano z budowaną od 1799 r.
Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną. Zastosowane środki okazały się skuteczne
i umożliwiły w następnych latach budowę kolejnych szybów wydobywczych i odwadniających.
Prowadzenie odwadniania chodników kopalnianych doprowadziło do obniżenia się
poziomu wód gruntowych, a więc osuszania studni, choć niektóre z nich sięgały
kilkudziesięciu metrów głębokości.
Aby zaradzić temu tragicznemu stanowi, minister nakazał zainstalowanie w całej
osadzie dodatkowych punktów czerpania wody. Fiskus górniczy oddał do dyspozycji
Królewskiej Huty wodę wypływającą z szybu Freundschaft kopalni König (Król)
położonego w okolicach obecnej ul. Składowej ― czyli w miejscu, gdzie dzisiaj mieści
się siedziba Chorzowsko-Świętochłowickiego Przedsiębiorstwa Wodociągów
i Kanalizacji! Był to jednak półśrodek, gdyż szyb po pewnym czasie musiał znów
służyć celom wydobywczym.
Kopalnia Król prowadziła prace w celu udostępnienia wody, gdyż sama cierpiała na
jej brak a dostępna była zwapniona i uszkadzała kotły — brak dobrej wody był nawet
przyczyną strajku załogi. Zatem górnictwo wzięło na siebie główny obowiązek
doprowadzenia wody do Królewskiej Huty. W 1865 r. powstał w Królewskiej Hucie
pierwszy wodociąg do rozprowadzania wody udostępnionej przez kopalnię Król.
Studnie jednak wciąż wysychały w miarę rozwoju górnictwa węglowego.
Zachował się w Archiwum Państwowym w Katowicach taki opis tej sytuacji:
W 1860 r. wyschła studnia w Brzezinie, a im bardziej Königsgrube (kopalnia Król) posuwała
się z budową kopalni od szybów (Jakob-, Bahn-, Bismarckschacht) w stronę
naszej miejscowości, tak samo zawiodły, obok 60 studni w samym Königshutte i wokół
niego, także studnie miejscowe, aż w końcu tylko w Dominium, dalej przy Langestrasse
i w końcu u Wyderków na Bergwerkstrasse można było dostać wodę, która płynęła
coraz oszczędniej, racjonowana przez policję i trzymana pod kluczem, reszta narodu
była zdana na wodę z Rawy i ze stawu Schweitzer. Opis ten, i opis spotkania z pruskim
ministrem, pozostawił Theophil Bronny, postać malownicza, ale i wiarygodna.
W Świętochłowicach spędził 41 lat swego życia. Był rektorem szkół, założył jeden
z cenniejszych ogrodów botanicznych, publikował w licznych czasopismach.
Zatem uwagę o kupowaniu wody jednoznacznie uznać można za początek tego,
czym obecnie dla dwóch miast zajmuje się Chorzowsko-Świętochłowickie Przedsiębiorstwo
Wodociągowo-Kanalizacyjne.
Terytorium działania współcześnie określone jest w nazwie, jednak by był on tak jednoznacznie
dzisiaj rozumiany, musiało upłynąć wiele czasu. Ówczesny Chorzów i ówczesne
Świętochłowice znaczyło coś całkiem innego niż obecnie.
Były to wsie, w pobliżu których lokowano huty i kopalnie. Miały one ogromny wpływ
na późniejszy rozwój miast. Zaś miasto Chorzów powstało wokół osady, która pierwotnie
pojawiała się jako Colonia Regia ad Chorzow, czyli Kolonia Królewska pod
Chorzowem.
Cofnijmy się jednak do roku 1863, czyli tego właśnie, kiedy zgłoszona została skarga
do rządowego wizytatora na brak wody.
Wtedy Królewska Huta, która była osadą powstałą w 1798 r. przy wielkiej, wówczas
dopiero w budowie, ale wkrótce największej w Europie hucie żelaza, stawała się
miastem.
Po otrzymaniu praw miejskich, co nastąpiło 17 lipca 1868 r. na mocy aktu erekcyjnego
króla pruskiego Wilhelma I z mocą obowiązywania od 1 maja 1869 r., ustalono
pierwsze granice miasta i jego oficjalną nazwę, którą dla odróżnienia od huty i innego
miasta o tej nazwie (Königshütte w Górach Szwarcu), nazwano Königshütte
Stadt O/S, czyli Miasto Huta Królewska na Górnym Śląsku
Wtedy do owej Colonia Regia ad Chorzow włączono okoliczne samodzielne gminy:
Szarlociniec, Pniaki, Erdmannswille, małe osady i kolonie na obszarze Średnich
i Górnych Łagiewnik oraz Klimzowca, wreszcie parcele na terenie Hajduk Dolnych
i Hajduk Górnych, a także niektóre działki ze wsi Chorzów.
Nazwa Königshütte utrzymała się do lat 20. ubiegłego stulecia. Po 1922 r. do powszechnego
użytku weszła w polskim brzmieniu, z tym że Polacy dla zakładu metalurgicznego
zostawili nazwę Huta Królewska, a dla oznaczenia miasta używali
nazwy odwróconej, czyli Królewska Huta.
Otrzymanie praw miejskich przez osadę Królewska Huta było blokowane przez
właściciela, czyli państwo pruskie, które reprezentował w stosunkach z władzami
lokalnymi Królewski Urząd Hutniczy. Tenże Urząd w 1853 r. zablokował projekt
landrata bytomskiego Tieschowitza w sprawie utworzenia z kolonii i osad robotniczych,
powstających wokół kopalni i huty, oddzielnej gminy miejskiej.
Blokada wynikała z tego, że na rzecz miasta należy wnosić podatki (np. od nieruchomości),
co w sposób oczywisty uszczupliłoby dochody fiskusa (do tej pory te podatki
zbierającego). Sprzedaż Huty Królewskiej w 1870 r. wraz z polem górniczym,
na którym powstała później kopalnia Laura, hrabiemu Guido Henckel von Donnermarckowi,
a więc zmiana właściciela największego zakładu pracy i należących do
niego nieruchomości, umożliwiła szybki rozwój młodego miasta.
Dzisiejszy kształt obydwu miejscowości jest wynikiem wielu przemian, jakie na
przestrzeni tych lat zaszły.
Tak więc Królewska Huta 1 lipca 1934 r. połączyła się z Chorzowem, sąsiednią gminą
wiejską, przyjmując jej nazwę wraz z kilkuwiekową tradycją oraz takie tereny
i potężne zakłady przemysłowe, jak Elektrownia, Państwowa Fabryka Związków
Azotowych czy Kopalnia Hrabina Laura (później Barbara-Chorzów). Równocześnie
w obręb tak powiększonego miasta weszła gmina Nowe Hajduki, o czym się już
często zapomina. Trzeba tu także dodać, iż Chorzów, zanim połączył się z Królewską
Hutą, przyjął w 1930 r. w swe granice Maciejkowice.
w Chorzowie i Świętochłowicach
9
Huta Królewska w 1820 r.
Widok huty Królewskiej na litografii
H.A. Littmanna z 1870 r.