Monografia ChŚPWiK

Mapa pokazująca przebieg rurociągu
z Maczek (woj. kieleckie, dawny zabór rosyjski)
do polskiej części Górnego Śląska.
Wodociągi i kanalizacja
56
dochodów wypracowanych przez Związek (w roku budżetowym 1934/35 było to
114 477 zł), a Świętochłowice 1/3 tej kwoty (72 477 zł). Miarodajna była ilość wody
pobranej ze zbiornika. Związek zatrudniał rurmistrza Karola Kurdę. W 1930 r. zbudowano
wodociąg z Kolonii Dworcowej (obecna ul. Hajduki) do nowo budowanej
Kolonii Szalińskiego (obecnie Zacisze) w Świętochłowicach. Inwestycja ta kosztowała
16 556,18 zł. W roku 1937/38 z wodociągu Rozalia poprzez Powiatowe Zakłady
Wodociągowe w Katowicach pobrano 53 4756 m³ wody, a z Państwowych Zakładów
Wodociągowych, czyli z ujęcia w Maczkach 268 276 m³ wody (w roku 1938/39
było to odpowiednio 607 223 m³ i 234 756 m³). Gmina Wielkie Hajduki zużyła 519 977
m³, a Świętochłowice 219 192 m³ wody (rok później odpowiednio 481 023 m³ i 239
516 m³). Straty wody wynosiły 63 863 m³. Zarząd Związku sprawowały na przemian
obie gminy.
Tuż przed wojną, w maju 1939 r., długość sieci wodociągowej doszła do 89,5 km
(w 1913 r. w Królewskiej Hucie 43 km), liczba podłączonych do niej domów do 3045
(w 1913 r. 1347), a średnie zużycie wody na 1 mieszkańca do 60 litrów dziennie
(w 1913 r. 30 l).
W latach 30. XX w. zaopatrzeniem w wodę do picia i dla celów gospodarczych zaj-
mowały się w Chorzowie (czyli Królewskiej Hucie, Nowych Hajdukach i Chorzowie
Starym) Miejskie Zakłady Elektryczne i Wodociągowe. Była to jednostka wyodrębniona
z administracji miejskiej, działająca na zasadach komercyjnych. Nawet
w czasie kryzysu w latach 1933/1934 miejskie zakłady elektryczne i wodociągowe
przyniosły 224 tys. zł czystego zysku. Jej dyrektor podlegał radzie miejskiej i burmistrzowi.
W latach 1938–1940 wybudowano nowy gmach Miejskich Zakładów
Elektrycznych i Wodociągowych przy obecnej ul. Katowickiej 115. Do niego przeniesiono
zarząd komunalnej sieci elektrycznej i wodociągowej.
W 1937 r. miasto Chorzów kupowało wodę w państwowych Zakładach Wodociągowych
i w kopalni Florentyna (później Łagiewniki). Rozbudowywano sieć wodociągową,
głównie we wschodnich i południowych nowych dzielnicach i osiedlach. W celu zwiększenia
ciśnienia w wyżej położonej dzielnicy na Górze Redena (Wyzwolenia) założono
tam hydrofor. Remontowano też stare kanały, budowane jeszcze po roku 1900.
W 1938 r. istniały następujące odcinki rurociągów w Chorzowie:
― o przekroju 550 mm z Maczek przez Katowice i Dąb do Chorzowa, służący do
doprowadzania wody z Zagłębia,
― o przekroju 400 mm z Lipin do Chorzowa,
― o przekroju 350 mm z Bytomia do Chorzowa, dawniej główny wodociąg z szybu
Adolf,
― o przekroju 200 mm z Chorzowa do Hajduk (wieża wodna),
― o przekroju 150 mm z Chorzowa do Chorzowa Starego,
― o przekroju 80 mm z Bytomia do zakładów azotowych.
Według stanu z roku 1945 funkcjonowało w Chorzowie 86 km ulicznej sieci rurociągowej
i 30 km podłączeń domowych w liczbie 2720.
W Świętochłowicach wodę dostarczono m.in. wodociągiem z szybu Staszica, podobnie
zaopatrywane były Lipiny i Chropaczów.
II. Kanalizacja
1. Sytuacja przed przystąpieniem do budowy kanałów
W 1868 r. miasto Królewska Huta w ogóle nie posiadało kanalizacji. Otwarte rowy
odprowadzały ścieki do dwóch naturalnych odbiorników (kolektorów) np. Czarnego
Rowu czy zapadlisk pozostałych po eksploatacji węgla. Czarny Rów przyjmował
ścieki z Łagiewnik oraz północnej i zachodniej części miasta, a także z części Lipin.
Gdy zrezygnowano z odprowadzania wód kopalnianych Główną Kluczową Sztolnią
Dziedziczną szczególnego znaczenia nabrał Kanał, zwany Suezem. Do tego kanału
wypływającego ze stawu hutniczego, trafiały ścieki z południowej części miasta,
Nowych Hajduk i ― po 1875 r. Kiedy nie kierowano jej już do Głównej Kluczowej
Sztolni Dziedzicznej ― zakwaszona woda z szybu Krug kopalni Król.
W XIX wieku każda posesja posiadała swoje własne szambo, murowane lub betonowe,
w którym gromadzono fekalia. Opróżnianie poszczególnych zbiorników
nieczystości odbywało się aż do I wojny światowej za pomocą specjalnych
beczek, do których pneumatycznie zasysano zawartość szamba. Wywozem
zajmowali się wyspecjalizowani przedsiębiorcy lub też sam właściciel posesji
użyźniał zawartością swoje pola lub ogród. Dotyczyło to w szczególności Chorzowa
(Starego), gdzie prawie każdy właściciel domu miał swój kawałek ziemi
uprawnej. Jednak w pozostałych osadach okręgu przemysłowym tych pól nie
było zbyt wiele i latem często nad miastem unosił się fetor z przepełnionych
zbiorników.
W latach 90. XIX wieku pewien prywatny przedsiębiorca wynajmował odpłatnie
specjalny szczelny wóz na fekalia opalany gazem. Miasto założyło w 1899 r. własny
zakład wywozu nieczystości i nakazało odtąd każdemu właścicielowi nieruchomości
na terenie Królewskiej Huty używanie miejskiego lub prywatnego wozu
asenizacyjnego, aby opróżnianie szamb i wywożenie ich zawartości odbywało się
przy jak najmniejszej uciążliwości dla lokatorów i sąsiadów. Wielokrotnie jednak
nieopróżnianie na czas szamb w mieście powodowało liczne skargi do magistratu
i wielu właścicieli posesji policja musiała zmuszać mandatami do dbania o higienę.
Odprowadzanie ścieków gospodarczych i wody deszczowej z poszczególnych
posesji też pozostawiało wiele do życzenia. Do 1902 r. jedynym środkiem do tego
służącym były otwarte lub przykryte rynsztoki wzdłuż poszczególnych ulic. Niejednokrotnie
woda kilometrami płynęła rynsztokiem, zanim trafiła wreszcie do rzeki
lub podziemnego kanału.
Dopiero na początku XX wieku, w nowo brukowanych i budowanych ulicach, wbudowywano
równocześnie kanały dla odprowadzania ścieków i wody deszczowej.
Uchodziły one do najbliżej położonego cieku wodnego, zgodnie z ukształtowaniem
terenu. Kanalizacja północnej części miasta (ob. Chorzów II) odprowadzała
ścieki do Czarnego Rowu (Schwarzer Graben), zaś w części południowej (Centrum)
do Kanału Sueskiego (Suez-Kanal). Początkowo obydwa te cieki odprowadzały
wszystkie wody z terenu miasta. Były swoistymi naturalnymi kolektorami. Ówczesne
podziemne urządzenia kanalizacyjne były częściowo murowanymi kanałami,
zaś częściowo betonowymi lub kamionkowymi rurami. Czarny Rów i Kanał Sueski
miały brzegi częściowo umacniane drewnem, przeważnie jednak nie stosowano tu
jeszcze żadnych umocnień.
Czarny Rów zaczynał się wówczas w północnej części miasta (dawne Łagiewniki
Południowe) na wzgórzu położonym na wschód od ulicy prowadzącej do
w Chorzowie i Świętochłowicach
57
Rysunek pokrywy na właz do kanałów
dla miasta Królewska Huta.