Nr 607, grudzień 2005 - Znak

ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE
zoficznego potencjału, który czeka w swej ojczyźnie na przyswojenie,
pozwala mu na oryginalny argument dla optymizmu wobec rosyjskiej
przyszłości. Rodzimy neoplatonizm, nurt rozwijający się na przełomie
XIX i XX wieku, odrzucony ideowo przez komunizm – stwierdza w szkicu
Powrót filozofii do Rosji (1989-1992) – stanowi duchową szansę odradzającego
się kraju, „remedium na ocalenie duchowe i polityczne”.
Nie zawsze autor jest jednak takim optymistą. Piotr Czaadajew,
uważany za ojca rosyjskiego filozoficznego otwarcia na Europę, pisał
w 1830 roku, że kraj ten zdaje się istnieć po to, aby dać światu negatywny
przykład. Najpiękniejsze założenia teoretyczne, zauważa Przebinda,
w rosyjskiej praktyce przekształcają się w „narodowo-egoistyczne, a momentami
nawet brutalne impresje polityczne”. Tę pesymistyczną diagnozę
kształtuje obserwacja pięciu lat najnowszej rosyjskiej historii AD
1999-2004. Autor Piekła z widokiem na niebo... ocenia ją krytycznie,
pisząc o braku wolności mediów, braku sprzyjających warunków do
rozwoju prywatnej inicjatywy, braku innego pomysłu polityki wewnętrznej,
jak tylko skrajności „dyktatury centrum” i „usamodzielnienia się
regionów” (obie obarczone rozlicznymi wadami i stwarzające automatycznie
wykorzystywane autorytarne pokusy), o społecznym marazmie,
poczuciu „krzywdy” i mocarstwowych resentymentach, które kształtują
odrodzenie nacjonalizmu, o instrumentalizacji prawosławia wykorzystywanego
jako ideologia zastępująca marksizm i leninizm, o gorączkowych
poszukiwaniach geopolitycznej „idei rosyjskiej”, których wyniki straszą
sąsiadów. Wyliczenie można by przedłużać. Rosja nie potrafi z własnych
gorzkich doświadczeń wysnuć nauki na przyszłość. Najlepszym tego
przykładem jest podkreślany przez Przebindę fakt, że utrwalonych przez
Dostojewskiego bolszewickich ateistów stwierdzających: Boga nie ma,
dlatego wszystko wolno, po stu latach zastąpili „prawosławni »nacjonał«-bolszewicy”
Limonowa, którzy mówią: Bóg jest rosyjski, toteż
wszystko wolno. Pozostała bez zmiany zasadnicza fraza, która, gdy potraktować
ją praktycznie, kształtuje „prometejskie łajdactwo”, przekonanie,
że swój dobry cel można osiągnąć jakimikolwiek środkami, tak
więc szkoda fatygi na przebieranie w środkach.
Na początku pierwszej wojny w Czeczenii Bułat Okudżawa stwierdzał
gorzko w udzielonym Grzegorzowi Przebindzie wywiadzie:
Wszyscy jesteśmy ludźmi sowieckimi, mamy sowiecką, imperialną psychikę.
Siedzą wewnątrz nas żądze imperialistyczne, nawet jeśli będziemy wznosić demokratyczne
hasła... Dopóki nie przeminie kilka pokoleń, dopóki nie obumrze owa
świadomość imperialna, dopóty Rosja nie stanie się normalnym krajem.
165