Nr 607, grudzień 2005 - Znak

ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE
ści pięć lat. Tomkowski nie waha się porównać go do Hölderlina i czyni
trzeźwą uwagę, że gdyby Prus i Sienkiewicz zakończyli swoją literacką
karierę w wieku lat trzydziestu, mało kto by o nich dzisiaj pamiętał.
Najbardziej rozpaczliwa, a zarazem najbardziej ujmująca w tej części
jest historia Marii Bartusówny, nauczycielki i autorki cyklu sonetów
Myśli przedślubne. Tomkowski:
Osobiście sądzę, że odwagi miała więcej niż niejeden mężczyzna. Safona
z wiejskiej szkółki, nieszczęsna dama klasowa w śnieżnym labiryncie poszukująca
zasypanej szkoły. Deotyma i Kasandra, konająca na suchoty galicyjska
Madame Bovary (...). Piękna malownicza postać, w trzydziestym pierwszym roku
życia żegnająca się ze światem. Jakie to smutne. Jakie to niesprawiedliwe...
W części poświęconej pisarzom pozytywizmu czytelnika czeka kolejna
niespodzianka: polemika z rozpowszechnionym poglądem, jakoby
ten okres – pragmatyczny, pozbawiony wyższych ideałów – skłócony
był z narodowym duchem. „Trudno się dziwić – pisze Tomkowski – że
w kraju, który od ładnych paru wieków żyje nadzieją na cud, pozytywiści
mieli ciężkie życie”.
Nad Niemnem, dowodzi pisarz, to Pan Tadeusz prozą. Orzeszkowa,
którą z romantycznych poetów najbardziej fascynował Krasiński, czuła
się zobowiązana wyrzec się Nie-Boskiej komedii na korzyść poematu
Mickiewicza. Tomkowski: „Mieszkańców utopii zwanej Bohatyrowicze
nie trapi nigdy nuda. Nie muszą martwić się, czy znajdą jakieś zajęcie
w porze żniw albo sianokosów. Sama przyroda rozwiązuje za nich te
problemy”. A Sprawa Narodowa? I ta żyje: „...echa powstania styczniowego
odzywały się raz po raz w Nad Niemnem niczym najbardziej bolesna
pamiątka przeszłości”.
W pasjonującej interpretacji Chłopów Lipce jawią się jak science fiction
na opak. Tomkowski porównuje powieść Reymonta z powieścią
Marqueza Sto lat samotności, której autor „...wymyślił Macondo – magiczną
osadę obywającą się bez kontaktów z resztą świata”. Barwna jak
stroje ludowe powieść Reymonta wyłania się z analizy Tomkowskiego
jako dzieło o zezwierzęceniu: „Chociaż powieść odczytywano zwykle
jako apologię stanu chłopskiego (...), to jednak arcydzieło Reymonta
przynosi wizję surową i mroczną (...). Na pierwszy plan wysuwa się okrucieństwo,
tępa nienawiść, mściwa zapalczywość, a często nawet nierozumna
radość destrukcji”.
186