Nr 607, grudzień 2005 - Znak

ZDARZENIA – KSIĄŻKI – LUDZIE
karty, których czytelnik najmniej się spodziewał. Swoim eseistycznym
stylem wydaje się najbliższy Herbertowi i uniwersyteckim wykładom
Nabokova na temat arcydzieł literatury światowej. Co ma swoją ujemną
stronę – olśniony czytelnik być może nie wróci do lektury prezentowanych
przez niego utworów, bo otrzymał więcej, niż się spodziewał: opis,
interpretację, cytaty, anegdotę i świeże spojrzenia na mniej lub bardziej
zakurzone dzieło.
Podobnie jak w Domu chińskiego mędrca, który osobiście uważam za
arcydzieło powojennej polskiej eseistyki – tuż w sąsiedztwie Miłosza,
Herlinga- Grudzińskiego (ale bez jego idiosynkrazji) i wspomnianego już
Herberta – tak i w Don Juanie… interesują Tomkowskiego najbardziej
pisarze skłonni do mistycyzmu. Konstruuje jednak opozycję między mistyką
a poezją, przyznając tej drugiej wyższość i przeciwstawiając poetyckie
natchnienie mistycznemu objawieniu. Wpatrując się w jego uwagi na
temat mistycyzmu, tak wrogie mojej płytkiej, ateistycznej duszy, z niejaką
ulgą przeczytałam zdanie odnoszące się do wpływu Towiańskiego na twórczość
Słowackiego i Mickiewicza: „Nie mamy jednak ciągle pewności,
czy bez owego, ciągle jeszcze niewyjaśnionego do końca wpływu, twórczość
ta nie przedstawiałaby się równie imponująco”.
Jedyny nowy tekst w części, która jest skróconym przedrukiem Samobójców
i marzycieli, nosi tytuł Zmarnowani, pokrzywdzeni, bezdomni.
To niejako podsumowanie głównej idei książki i polemika z historykami
literatury, którzy okres między klęską powstania styczniowego
a kiełkowaniem poezji Młodej Polski uznali za „epokę niepoetycką”.
Tomkowski skupia się na dziejach zapomnianych postromantyków
w okresie szturmującego pozytywizmu. O jednym z nich, Leonardzie
Sowińskim, poecie i autorze nieukończonych pamiętników, napisze w zakończeniu
eseju Don Kichote w szynku:
Wyobraźmy sobie zatem obskurny szynk, brudne stoły zasłane starymi gazetami,
zaplutą podłogę, sylwetki dorożkarzy ledwie widoczne w gęstym dymie,
odór piwa, wódki, mocnego tytoniu, a pewnie i ludzkich ekskrementów.
W tym otoczeniu Leonard Sowiński recytuje swoje religijne wiersze. Jedni się
oburzają, innych bawi ten wiecznie pijany wieszcz-oryginał. Nie dziwmy się,
nie potępiajmy, nie oburzajmy. „W pobliżu poety wszędzie tryska poezja” –
zauważył przed laty Novalis.
Inny nieszczęśnik, Władysław Szancer (Ordon), bohater eseju Orfeusz
z Kulparkowa, spędził w zakładzie dla psychicznie chorych trzydzie-
185