Changing public space

Ontwikkeling van Nederlandse stadspleinen
De centrale notie van het proefschrift is de relatie tussen een veranderende maatschappij en een
veranderende openbare ruimte. Hiermee wordt bedoeld dat openbare ruimte niet als een statisch
geheel moet worden gezien, maar als een onderdeel van het stedelijk organisme dat dagelijks
aan verandering onderhevig is. Anders gezegd: zonder heden geen verleden. Het is daarom
van belang om de historische ontwikkeling van pleinen te schetsen, om zo de hedendaagse
veranderingen beter te kunnen begrijpen. De eerste onderzoeksvraag luidt dan ook als volgt: Hoe
zijn de inrichting en het beheer van Nederlandse stadspleinen veranderd in de loop der tijd?
Uit het historisch overzicht in hoofdstuk 2 blijkt dat pleinen door de eeuwen heen veel
verschillende functies hebben gehad; de Griekse agora waar werd gediscussieerd en onderwezen,
de middeleeuwse multifunctionele marktpleinen en de imposante pleinen uit de Renaissance. De
meeste Nederlandse pleinen zijn als marktplaats ontstaan in de Middeleeuwen. In tegenstelling
tot landen als Frankrijk en Spanje werden tijdens de 17 e en 18 e eeuw weinig nieuwe pleinen
aangelegd in Nederland. In deze periode werd het plannen van straten en pleinen steeds meer
een politieke activiteit. Pleinen werden niet langer gebouwd voor markten en andere activiteiten,
maar voor het etaleren van macht door processies en parades. Vanwege deze politieke nadruk
waren pleinen relatief groot, waardoor de constructie alleen mogelijk was in sterke, centralistische
regimes die daadkrachtig konden optreden en de kosten hiervoor konden veroorloven. Dit
was in Nederland niet het geval: adel, vorst en een sterk centraal gezag ontbrak in dit land.
Bovendien werd in de ingetogen burgerlijke cultuur van Holland soberheid verkozen boven
uiterlijk vertoon in de vorm van grote pleinen. Later speelde ook ruimtegebrek een rol; door de
snelle bevolkingsgroei was er simpelweg te weinig plaats in steden om grote openbare ruimten
te creëren. In de 19 e eeuw ontstonden vooral stationspleinen aan de rand van binnensteden. Deze
fungeerden in eerste instantie als nieuwe marktplaatsen, maar werden na 1900 al snel door trams,
bussen en auto’s gedomineerd. Ook de bestaande middeleeuwse pleinen kregen te maken met het
toegenomen verkeer in de tweede helft van de 20 e eeuw. In een poging de binnenstad toegankelijk
te houden besloten veel stadsbesturen om pleinen te transformeren tot parkeerterrein en de
historische fijnmazige structuur van de binnenstad met onder andere straatverbredingen open
te breken. Het modernistische gedachtegoed van de CIAM-beweging lag hieraan ten grondslag.
Aan het eind van de 20 e eeuw werd dit proces weer grotendeels teruggedraaid toen men zich
realiseerde dat het toegenomen verkeer de binnenstad juist verstikte. De meeste stadspleinen zijn
tegenwoordig weer het domein van de voetganger. Ze worden steeds vaker heringericht om zo
veilige en aantrekkelijke plekken te creëren voor de huidige consumptiemaatschappij.
Twee van de acht onderzochte pleinen passen binnen dit geschetste beeld. De Oude
Markt in Enschede en de Markt in ’s-Hertogenbosch ontstonden allebei als marktplaats in de
13 e eeuw. Gedurende de jaren ’60 en ’70 werden ze door verkeersstromen gedomineerd, maar
inmiddels zijn de beide pleinen heringericht en getransformeerd tot uitgaanspleinen. Opvallend
is dat zes geselecteerde pleinen juist géén middeleeuwse achtergrond hebben, maar pas in de
vorige eeuw zijn ontstaan. De verklaring hiervoor is dat de fijnmazige, middeleeuwse structuur
van de onderzoekssteden ernstig is beschadigd tijdens de Tweede Wereldoorlog (Rotterdam,
Enschede) of door de CIAM-geïnspireerde stadssaneringen in de jaren ’60 (Dordrecht,
’s-Hertogenbosch). Hierdoor ontstonden nieuwe stedelijke ruimten. Het Rotterdamse
Schouwburgplein, het Beursplein en de Van Oldebarneveltplaats werden aangelegd in de jaren
’50 als onderdeel van het grootschalige wederopbouwplan van de stad. De laatstgenoemde twee
pleinen werden in 1996 met elkaar verbonden door middel van een verdiepte winkelstraat, de
210