Changing public space

Beurstraverse. Het Van Heekplein in Enschede ontstond ook ten gevolge van een bombardement
tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het plein werd later vergroot door de sloop van een
nabijgelegen textielfabriek die door het deïndustrialisatieproces buiten gebruik raakte. De Grote
Markt en het Statenplein in Dordrecht en het Loeffplein in ’s-Hertogenbosch zijn juist het
resultaat van saneringsactiviteiten in de jaren ’60. Verpauperde woningen werden hier gesloopt
om toegangswegen en parkeerpleinen in de binnenstad te creëren.
De ontstaansgeschiedenis van deze zes heringerichte openbare ruimten verschilt dus van het
‘gemiddelde’ middeleeuwse plein in Nederland. Dit toont aan dat de recente herontwikkeling
vooral plaatsvindt in openbare ruimten die in of vlakbij het historische centrum liggen, maar
zelf niet historisch zijn. Deze pleinen zijn heringericht met als doel een nieuw stedelijk hart
te creëren, maar ze werden niet als zodanig beschouwd vóór de herontwikkeling. Hierdoor was
het mogelijk om de pleinen te herinrichten zonder veel weerstand van de lokale bevolking,
monumentenzorg en andere belanghebbenden. De pleinen boden daardoor meer vrijheid aan
de actoren betrokken bij de herontwikkeling om de plekken aan te passen aan de eisen van
de huidige samenleving en van de belangrijkste stakeholders. Middeleeuwse pleinen worden
daarentegen vaak gezien als de belangrijkste openbare ruimten in de stad die niet grondig
worden herontwikkeld, maar hoogstens een opknapbeurt krijgen en/of een functieverandering
ondergaan. De dynamische relatie tussen een veranderende samenleving en veranderende
openbare ruimte is dus het meest zichtbaar bij niet-historische pleinen waarbij wél rigoureuze
veranderingen in de inrichting en het beheer worden doorgevoerd.
Huidige trends in openbare ruimte
In hoofdstuk 3 wordt het historische overzicht van Nederlandse pleinen doorgetrokken tot het
heden aan de hand van twee subvragen: Wat zijn de huidige trends in de inrichting en het beheer
van openbare ruimte in Nederland? Welke sociaal-culturele, economische en politieke achtergronden
hebben deze trends veroorzaakt? Uit observaties en literatuuranalyse blijkt dat er grofweg twee
theoretische concepten kunnen worden onderscheiden: fear versus fantasy. Deze abstracte noties
kunnen ruimtelijk worden vertaald naar specifieke ingrepen in de fysieke ruimte. Zo wordt de
Nederlandse openbare ruimte enerzijds steeds meer gekenmerkt door beveiliging in de vorm
van bijvoorbeeld cameratoezicht en strengere regelgeving, wat we hebben gedefinieerd als
beveiligde openbare ruimte (secured public space). Anderzijds worden openbare ruimten steeds
meer gebruikt voor vermaaksdoeleinden. Dit blijkt uit het toegenomen aantal terrassen, funshops
en evenementen, en is omschreven als gethematiseerde openbare ruimte (themed public space).
Naast de beschrijving van de twee concepten en hun ruimtelijke vertaling, worden in hoofdstuk
3 ook de sociaal-culturele, economische en politieke verklaringen hiervoor genoemd. De eerste
categorie omvat trends zoals de toenemende differentiatie van leefstijlen en consumptiepatronen,
maar ook angstgevoelens van burgers. Economische verklaringen kunnen worden gezocht
in het feit dat openbare ruimte binnen de toegenomen stedenstrijd en het entrepreneurial
stadsbeleid steeds meer als een pluspunt (asset) wordt gezien. Zowel gemeenten als private
actoren hopen bedrijven, toeristen, consumenten en kapitaalkrachtige inwoners aan te trekken
door het aanbieden van beveiligde en gethematiseerde openbare ruimte. De belangrijkste
politieke ontwikkeling is de verschuiving van government naar governance, die duidt op de steeds
nadrukkelijkere betrokkenheid van de private sector bij deze stedelijke projecten. Bovenstaande
ontwikkelingen hebben geleid tot veranderingen in de openbare ruimte; hetzij direct of indirect
via veranderingen in beleid en betrokken actoren (zie Figuur 1.1).
211