van chuong thi phu annam 1919+1923

không trúng chữ trúng tên: một bên cu đậu nhánh nè, ấy vì không biết chữ đó là chữ
chi, nên nói quớ vậy mà thôi, chớ không phải chim nào đậu nhánh nè đâu. Vốn chữ
ấy là chữ xích là bước, còn bên kia cũng không phải là thập tứ đè nhứt tâm, song là
chữ trực đè chữ tâm. Chư vị đã thấy trong bài thứ vi khi luận về chữ trực thì đã nói:
chữ trực là bởi chữ thập chữ mục và chữ hệ mà làm ra. Vậy bên hữu chữ đức phía
trên thật là chữ trực; song để cao quá thì khó coi, nên đã xây ngang chữ mục lại và
rán thẳng chữ hệ ra, kẻ không biết tự tích thì ngờ là chữ tứ và chữ nhứt. Song ai biết
chữ triện mà coi, thì thấy roc là chữ trực và chữ tâm. Nguyên cổ văn thì chữ đức
không có bộ xích bên tả, chỉ có trực tâm chông nhau mà thôi, thế ai nấy cũng dễ hiểu
vì sao trực tâm mà thành chữ đức. Trực tâm nghĩa là sửa cái lòng mình cho ngay
thẳng, thì mới thành đức được, như trong sách đại học nói về sự tu thân, tề gia trị
quấc, thì nói rằng: tiên chánh kỳ tâm, nghĩa là trước phải lo cái lòng mình cho chính
đính. Vậy lo cái lòng cho chính đính làm sai, thì sách có dạy rằng: ngoại đức ư nhơn,
nội đắc ư kỷ dã, nghĩa là ngoài thì biết ở với người ta, trong thì biết ở với mình. Biết
ở với người ta, là chớ làm cái gì phạm đến cang thường luân lý; biết ở với mình, là
biết lo cho mình phần linh hồn và phần xác cho trọn đạo Thiên Chúa đã nấy phú cho
mình. Bởi đó người đời sau có thêm bộ xích bên tả trực tâm, để chỉ cái đức cho rõ
hơn:vì chữ xích có nghĩa là bộ bước nước di, ấy là chỉ cách ăn nết ở bề ngoài. Vì
chưng muốn cho nên người đạo đức thì trong lòng và bề ngoài phải sửa sang cho
chính đính.
Trong sách Chính vận giải chữ đức thì rằng: phàm ngôn đức giả, thiện mĩ, chính đại
quang minh, thuần ý chi xưng dã, nghĩa là: hễ đã nói ai là người có đức, thì đó là
xưng kẻ ấy là người tốt lành, ngay thẳng, lớn lao, sáng láng, vẹn tuyền, đẹp đẽ. Tốt
lành, là có lòng nhơn hậu hẳn hoi, không có điều gì thiểm thoắt hung tợn; ngay thẳng,
là biết giữ cái lẽ công bình chính trực, chẳng vị nể thiên tư ai; lớn lao, nghĩa là có
công dày ơn trọng, dầu trước thế gian là người ti tiện, song trước mặt Thiên Chúa là
kẻ có công danh; sáng láng, nghĩa là kẻ có đức thật, thì chẳng những đời này đặng
rạng tiếng thơm danh, đời sau lại đặng quang minh phước lộc; vẹn tuyền đẹp đẽ, là
chẳng để lòng dính bén bợn dơ lt, một ra sức lấy đức nhuận thân làm cho mình nên
gương treo giữa thế.
Ấy chữ đức thì như vậy, xưa nay người có đức ai mà không chuộng, ai mà không
khen? Nhưng nào mấy kẻ tu nhơn tích đức, chỉ lấy điều lợi làm hơn, mà quên sửa
lòng cho chính đính. Thầy Phu Tử nói rằng: quân tử hoài đức, tiểu nhơn hoài thổ,
nghĩa là người quân tử thì vị cái đức, đứa tiểu nhơn thì vị cái đất. Vụ cái đất là yêu
chuộng những sự hèn dưới thế, mà không chăm lo chi đến cái đức thật, là điều làm
cho ta đặng phước lộc trên trời.
Vậy ai muốn nên quân tử, thì hãy nhớ câu hoài đức, bằng không thì là tiểu nhơn mà
chớ.
Trau lòng vặc vặc giữa trần ai,
Hai chữ Trực tâm phải nhớ hoài:
Bộ bước nước đi hằng chính đính,
Thói ăn nết ở chớ gì sai.
BÀI THỨ VII.