van chuong thi phu annam 1919+1923

BÀI THỨ VIII
Luận về chữ ngôn
Nói ra khôn nỗi rút lời.
Hãy suy cho chín đoạn thời nói ra.
Có kẻ tưởng rằng: chữ ngôn nguyên bởi chữ tâm và chữ khẩu mà ra; song vì chữ tâm
đặt trên chữ khẩu thì khó ngó, nên lệ tự đã cải ra hình thể ấy cho dễ coi. Dầu vậy còn
giữ đủ bốn nét như chữ tâm. Vậy theo như nghĩa nầy, thì ngôn nghĩa là cái ý trong
lòng bày ra nơi lỗ miệng. Bày ra nơi miệng nghĩa là gì? Thế ai cũng hiểu nghĩa là nói:
bởi đó nên chữ ngôn có nghĩa là nói. Có kẻ nhìn coi nét chữ triện là chính cổ tư, thì
nói chữ ngôn tác thành bởi chữ lập và chữ khẩu, vì mở miệng ra mà nói, thì phải lo
sửa lời nói cho đứng đắn. Sau hết có kẻ nhìn nét chữ triện cho rõ hơn nữa, thì nói
không phải chữ lập, song là chữ can hiệp với chữ khẩu mà làm chữ ngôn. Can nghĩa
là liên can, thông đồng, vì lời nói vốn là liên can thông đồng với lỗ miệng. Lại chữ
can cũng có nghĩa là tránh cứ (responsabilité), vì nói ra dẫu trúng dẫu không cũng
trách cứ lỗ miệng, ấy là can khẩu.
Kẻ nào biết chữ triện, nhìn nét chữ lại cho kỹ,thì tưởng kẻ nói là can khẩu thì nhằm
hơn. Bằng so sánh với các chữ triện khác có lập đứng trên, như chữ âm, chữ ý, chữ
đồng, v.v. thì thấy trên đầu các chữ ấy cũng như trên đầu chữ ngôn, cho nên nói chữ
ngôn tác thành bởi chữ lập và chữ khẩu cũng nhằm.
Xét theo bộ nà thì hạp ý chữ ngôn;vì miệng nói ra cũng bởi lòng mà nói; miệng nói ra
phải suy đi nghĩ lại trước cho đứng đắn; vì miệng nói ra, thì tứ mã nam trung, lôi lại
khôn kịp, dầu trúng sai cũng phải cam chịu vậy. Nay cứ lệ mà bàn ý chữ ngôn, thì ta
nên nói rằng: hễ toan mở miệng nói ra, phải suy phải xét được ba bốn lần. Bởi đó khi
viết chữ ngôn, đừng gấp viết chữ khẩu, phải chấm một chấm, rồi ngang một ngang,
ngang một ngang nữa chưa đủ, còn ngang thêm một ngang nữa, ấy là ba ngang rồi
mới viết chữ khẩu, nghĩa là trước khi mở miệng thì phải suy đi xét lại ba bốn lần cho
ngay ngắn, đoạn mới nên mở miệng nói ra.
Bởi đó sách có lời khen người đời xưa rằng: cổ giả ngôn chi bất xuất: kẻ đời xưa khi
nói chẳng dám ra lời, vì nói ra thì sợ sai lời nói, hay là e mình giữ không trọn đặng
như lời mình nói: sĩ cung cho bất đại dã. Vì vậy quân tử dục nột ư ngôn, nhi mẫn ư
hành: người khôn ngoan thà ít ỏi trong lời nói, mà ân cần trong nết ở; siêng sắn việc
làm, mà e dè lời nói. Mẫn ư sự, nhi thận ư ngôn: thà chẳng nói ra, chẳng thà nói ra mà
không trúng; không nói ra, thì người ta không biết mình thông dốt, mà nói ra một lời
cung đủ cho người ta đoán mình là người hay dở, như lời thầy Tử Cống dạy rằng:
người quân tử một lời nói cũng đủ rõ là người tri thức, cho nên không lẽ mà không e
dè lời nói.
Vậy người khôn ngoan thì chẳng hề mở miệng nói thàm, chẳng bạ gì nói nấy. Quân
tử ư kỳ ngôn vô sở cẩu. Xét lúc, xét người, xét chuyện mà nói; lúc đáng nói thì chẳng
làm thinh, lúc phải làm thinh thì không dám nói; miệng toan nói thì lòng phải xét thị
pi, chớ khá mở lời khi chưa suy đắc thất. Thầy Phu Tử ra nơi chỗ hương đẳng, thì
ngó bộ e dè tợ như không biết nói, vì thà ít nói chẳng thà nói quá mà sai; vì hay ăn thì
đói, hay nói thì sai, là lời ngạn ngữ xưa nay còn dặn; lại lỡ chơn còn gượng đặng, lỡ
miệng gượng không đặng, cũng là lời khuyên ta chớ sa lời nói.