van chuong thi phu annam 1919+1923

Kim châu bửu ngọc dặn ta nghe,
Hai chữ thận ngôn miệng phải dè:
Miệng hễ nói ra lòng khá nghĩ,
Nghĩ đi nghĩ lại dạ còn e.
BÀI THỨ IX.
Luận về chữ tín
Làm người chớ khá xuyên hoa,
Nói ra nhằm lý, ấy là nên tin.
Chữ tín có nghĩa là tin, lại có nghĩa là thật thà, trung tín, đáng tin. Bây giờ phải xét
làm sao mà cổ nhơn chọn hai chữ nhơn ngôn là lập nên chữ tín. Ai nấy đã biết nhơn
ngôn nghĩa là người ta nói. Vậy người ta nói sao mà gọi rằng tin, sao mà cho là thật
thà, trung tín, đáng tin? Vốn người ta mà biết ở cho xứng người ta, biết nói theo
lương tâm, biết giữ chữ khẩu tâm như nhứt, thì cũng đáng tin thật. Bởi vậy theo cổ
văn thì chữ tín viết bằng chữ ngôn và chữ tâm, nghĩa là lời nói theo lòng, lòng cứ
theo lời nói; ai cứ như vậy thì ấy là kẻ thật thà, là người trung tín. Thầy Tử Hạ khen
kẻ nói mà biết giữ sự thật, thì dầu chưa đi học cũng đáng kể là thông: ngôn nhi hữu
tín, tuy viết vị học, ngô tất vị chi học kỉ. Vì chưng thông chi cho bằng thông sự thật,
học chi cho bằng học chữ Trung? Thông thiên kinh vạn quyển, mà sự thật còn xa vời,
nói phô còn nghịch lý, thì ai kể là thông? Kìa xem nhơn ngôn tác Tín, người phải nói
lời đáng tin, chớ khá buông lời thàm thụa. Người nói mà hoặc thế vu dân, thì sao chư
xứng hình chữ tín? Tín cận ư nghĩa, ngôn khả phục dã: giữ lòng trung itns cho hạp lẽ
công bình, thì nói làm sao phải giữ làm vậy: ấy là lời thầy Hữu Tử dạy cho biết chữ
Tín là làm sao, chữ tín chữ nghĩa thân cận với nhau: hễ lời phi nghĩa, ắt chẳng nên
tin, lại càng không nên giữ. Có câu đối trạng xưa rằng: nhơn ngôn tác tín, cao minh
ban thiểu tín nhơn ngôn; hóa khẩu vi ngoa, độn nột bối nang ngoa hóa khẩu: nghĩa là
chữ nhơn chữ ngôn làm chữ tín (hay là: người ta nói thì nên tin chúc), nhưng mà bậc
khôn ngoan thì chẳng vội tin lời người ta nói. Chữ Hóa chữ Khẩu làm chữ Ngoa (hay
là: quen múa miệng thì hay nói thàm), mà lũ ngây muội mới hay nói thàm mà chớ.
Vậy hễ làm người cho xứng người, làm quân tử xứng quân tử, thì chẳng hay nói
thàm; mà chẳng nói thàm thì mới nên tin mà chớ: ấy nhơn ngôn tác tín thì như vậy.
Sau nữa nhơn ngôn tác tín thì hiền nhơn cũng dạy ta cho biết tín nghĩa là làm sao. Tin
chẳng phải là con mắt xem thấy mới lấy làm chắc; nếu đòi cho đặng mắt thất thì còn
chi nữa gọi rằng Tin. Chữ Tín thành bởi chữ nhơn ngôn, nghĩa là tin là bởi kẻ khác
nói, nếu người nó cho nhằm lý trúng điều, thì phải lấy làm thật, ấy là nhơn ngôn tác
tín.
Luận theo nét chữ Tín đó, thì mấy người cứng lòng tin hãy trách mình chưa hiểu chữ
Tín; chớ quen miệng nói rằng: tôi không thấy Đ.C.T, tôi không thấy Thiên đàng, tôi
không thấy địa ngục, nên tôi không tin. Kẻ đã học văn nho xin hãy coi chữ Tín lại:
nhơn ngôn tác tín, chớ có phải Mục kiến tác tín đâu? Vậy hễ người ta nói nhằm thì
nên tin, cần gì phải đòi mắt thấy. Bởi đó thiên hạ có câu rằng: cứ lý, bất khả cứ mục.