van chuong thi phu annam 1919+1923

60. H. Văn sách là đí gì? Phải làm làm sao?
T. Văn sách là một bài đó, thầy ra để hỏi học trò, giải cho ra lý sự bởi đâu, vì cớ nào
mà có điều nầy điều nọ. Thường là ra bài suy ngôn (objection), nghĩa là ra hai câu
hay là hai tích nghịch nhau, mà bàn lẽ cho hai bên hòa hiệp cho khỏi điều nghịch lý
hay là chống lý nhau. Ví dụ: Như vua Tề vương hỏi ông Mạnh Tử xưa rằng: “Cái
vườn chơi của vua Văn Vương vuông 70 dặm, dân sự còn lấy làm hẹp hòi, còn cái
vườn chơi của ta chỉ có 40 dặm mà thôi mà dân sự lấy làm rộng lớn quá thì làm sao”
nếu giải lời hỏi ấy ra cho có khai, thừa, chuyển, hiệp phải thế như cách kiểu làm văn
thì thành bài văn sách.
61. Vậy làm văn sách phải có khai, thừa, chuyển, hiệp, là trước hết phải nói dàn đầu
mở đàng lối cho tự nhiên, để nói đến mấy điều người ta hỏi. Khi đã nói mấy câu mở
đàng cho đắc hoạch rồi, thì nói qua mấy p hần cái giải lý sự cho phân minh, phần nầy
đều qua phần nọ, cho rõ căn lý sự ý tứ từng điều. Sau hết thì nói tóm lại, mà kết bài
cho hạp lý trúng điều.
Theo kiểu văn sách xưa quen làm trong trường thi, thì thật là rất khó: vì chẳng những
phải thông sử truyện, phải thạo lý đời, lại phải làm cho có đối đáp từng câu từng
phần. Cho nên rày trong việc thi cử thì nhà nước đã có nghị định đình bãi các kiểu
xưa, chỉ phải làm cho có lý sự rõ ràng theo điều mình học, theo lý mình biết: “Tập
hành văn tắc biện bạch tùy sở học qui thức… Nhưng hành văn diệc vô định luật; cưu
văn thức, thi phú, kinh nghĩa, có đối chi loại đình bãi”. (Nghị định năm 1909). Vậy
rày làm văn sách thì chẳng phải giữ luật mẹo gì trong việc văn hoa đối đáp, miễn cho
trúng lý hạp điều cùng nói khai, thừa, chuyển, hiệp tiếp nhau xuôi bài thì đã đủ. Ai
thông Nho muốn coi các Văn Sách theo kiểu đơn đời nay, thì có Tân Thơ, như sách
ông Cử nhơn Phạm Quang Xán v.v.
62. H. Vậy thì kiểu xưa phải làm đối đáp thể nào?
T. Theo kiểu xưa khi mới khỉ sự phần mở đầu, thì phải đáp tức thì cái điều thầy hỏi
có thật như vậy chăng; nếu có thật thì cớ sao hai đàng nghịch nhau, phải nói lý tắt lại.
Đoạn thì cứ lý mà giải cho rộng nghĩa, phải so câu mà đặt cho cân nhau; câu sau phải
đối câu trước. Phải làm câu đối phiến, nghĩa là câu đối cho dài, có khi 15, 20 tiếng, có
khi quá 30, 40 tiếng cũng có, song cũng nên nhặm tiểu đối, nghĩa là câu và đối vắn
vào trong một đôi khúc, nhứt là phần đầu bài và mấy câu kết. Lại phần đầu đặt đối
đáp mặc lòng; song cũng còn nên nhặm mấy lời ngoại, nghĩa là chẳng thuộc về câu
đối nào. Tiếng nhặm thể ấy quen gọi là tiếng Mão. Thường đặt tiếng Mão là khi một
pần đã xong mà trở qua phần khác. Vã phần đầu bài nhiều khi cũng chẳng đối đáp gì
như thấy tỏ trong ví dụ sau nầy:
Sự vấn: “có sách rằng: học như hòa đạo,
Quấc chi tinh lương.
Song ngạn cũng có nghe thường:
Nhứt quỉ nhì ma thứ ba học trò.
Thơ ngạn bất tương phù,