Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

den met bijbelse voorstellingen. Dit
natuurbeeld houdt in dat omgevingen
waarin de goddelijke orde niet
wordt erkend - zoals het strand,
ervaren als woestenij - buiten het
literaire gezichtsveld vallen.
Kometen, monsters en muilezels is
voor ƒ 42.- verkrijgbaar in de boekhandel
of bij uitgeverij Arcadia,
Haarlem (023-5259857).
Poep en welbevinden
Het onderwerp poep duikt in de
laatste jaren geregeld op bij tentoonstellingen
en is al een aantal
jaren geleden behandeld in de reeks
Net Werk bijeenkomsten. Het
symposium dat op 11 december
1998 in Amsterdam plaatsvond was
echter het eerste die in Nederland
waarbij een medisch-anthropologische
analyse op menselijke fecaliën
losgelaten werd. Dit symposium
was een initiatief van Sjaak van
der Geest, die al een poos probeert
poep als een serieus anthropologisch
onderwerp erkenning te laten
krijgen.
Ankie Frantzen en Johan Post behandelden
het sanitatiebeleid van
de Ghanese stad Kumasi. De bouw
en het onderhoud van openbare
toiletten zijn een blijvende zorg
voor bestuurders. Tussen 1980 en
1990 heeft het Internationale Water
en Sanitatie Decennium weliswaar
bijgedragen aan het experimenteren
met nieuwe oplossingen, maar
de praktijk botst met de visie van
ontwikkelingswerkers en politici.
De toestand van de openbare toiletten
(die door uitbaters worden
onderhouden) is zodanig dat het
open veld een betere keuze zou zijn
voor de gebruikers. Frantzen en
Post hebben de (on)tevredenheid
van gebruikers onderzocht. Bij alle
ontevredenheid is de daadwerkelijk
afwezige privacy geen beduidend
bezwaar. De prioriteiten van de
gebruikers verschillen van de uitgangspunten
van de overheid. Goed
onderhoud van toiletten op westerse
leest is te duur, maar voor politici
is beschaafd poepen op zijn westers.
Er wordt nu gezocht naar andere
vormen van beheer, met enige controle
door vertegenwoordigers van
de plaatselijke bevolking. Tijdens de
discussie bleek dat de publieke latrines
van Ghana een uitzondering
zijn in Afrika. Poepen en plassen
zijn vaak twee geheel gescheiden activiteiten.
Het combineren van plasen
doucheplek wordt doorgaans
niet als problematisch ervaren.
Cynti Visker verrichtte onderzoek
in Bamako (Mali). De verstedelijking
van Bamako zet de faciliteiten
voor de afvoer van fecaliën onder
druk. Grijs water en excreta worden
in verschillende putten opgevangen.
Traditioneel was een toilet een privé-aangelegenheid
voor een familie.
10
11
64
contactblad van de
stichting net werk voor de
938-939
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
Tegenwoordig zijn veel toiletten in
gebruik voor grotere groepen, soms
tot 30 mensen uit een buurt. Putten
worden vooral door ondernemers
leeggehaald. Prijzen variëren sterk.
Er is geen officiële inrichting om
de afval op te vangen. Boeren uit
de omgeving maken gebruik van de
stadsmest. Dit gebeurt op verschillende
manieren, direkt, opgeslagen
of gecomposteerd. Het composteren
is overigens niet overal in Afrika
gangbaar. De ophaal van fecaliën
door middel van speciale wagens is
verbonden met schaamtegevoelens
bij stedelingen, voor boeren zijn de
problemen vooral van praktische
aard. Gebruik van excreta in de
landbouw is omgeven met een grote
hoeveelheid nog onbeantwoorde
vragen. De beerputten worden
gebruikt als afvalputten, zodat de
kwaliteit van de mest dubieus is.
Acceptatie van menselijke excreta
is afhankelijk van de hoeveelheid
verspreide stank. Er zijn ook niet
onbelangrijke gezondheidsrisico’s
aanwezig.
De bijdrage van Leo Ligthart was
van heel andere aard. Hij belichtte
het probleem van de encopresis,
kort omschreven als poep-incontinentie.
Het blijkt onmogelijk dit
probleem zuiver als een medisch
probleem te behandelen. Dit was
voor Leo Ligthart als medicus een
reden om zich met de historische
achtergronden van encopresis bezig
te houden. Hij heeft zich daarom
verdiept in de literatuur van etiquette-boeken
tot Norbert Elias om
begrip te krijgen voor de veranderingen
in de tolerantie voor de verschijnselen
die met encopresis zijn
verbonden. Ligthart heeft voor de
negentiende eeuw nauwelijks bronnen
kunnen vinden over dat onderwerp
en veronderstelt onverschilligheid,
in recentere tijden vervangen
door verzwijgen en reduceren tot
pathologie.
Sjaak van der Geest sprak over het
wel en wee van ouderen in Ghana.
Net als voor ouderen in het Westen
wordt de stoelgang voor oudere
Ghanezen een van de grootste zorgen.
Van der Geest heeft getracht te
achterhalen hoe de hulpbehoevendheid
van deze mensen hun gevoelens
van waardigheid en zelfrespect
beïnvloedde. Bij de onderzochte
groep (de Akan) bestaan veel verschillende
vuilbegrippen, die de
graad aan ongewenstheid uitdrukken.
Poep hoort bij de weerzinwekkendste
soorten vuil. Omgekeerd
bestaat er een uitdrukking die zowel
betekent ‘hij respecteert zichzelf’
alsook ‘hij houdt zichzelf schoon’.
Schoon en respectabel gaan samen.
Het is daarom voor ouderen belangrijk
respect niet te verspelen
door vervuiling. Voor leden van de
familie is bijdragen tot het comfort
van de oudere op deze manier ook
een blijk van liefde en respect en
11
12
10/11
Net Werk 64 - juni 1999
11/12