Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

Crematie in Duitsland
De ontwikkelingen in Duitsland
hebben tal van parallellen met die
in Nederland. Net als in Nederland
is de Duitse crematistenbeweging
een efgename van de Verlichting
en hebben socialisten het cremeren
gezien als een bij hun overtuiging
passend einde. Ook in Duitsland
verzetten de kerken zich tegen het
cremeren, overwegend met dezelfde
retoriek. Maar in de verenigingen
die kenmerkend waren voor de crematistische
beweging in Duitsland
verzamelden zich vooraanstaande
vrije beroepsuitoefenaars, gemeentelijke
ambtenaren in hogere rangen
en industriëlen die de politiek
wisten om te turnen. In Duitsland
waren in 1910 al meer dan 20 crematoria
gebouwd, alhoewel een zeer
kleine minderheid van overledenen
de wens gaf te kennen zich te laten
cremeren (of beter gezegd een zeer
kleine minderheid nabestaanden dit
toelieten). Maar in de jaren twintig
nam de bouw van crematoria een
hoge vlucht. In 1920 telde Duitsland
53 crematoria, in 1930 waren
het 103. Daarmee lag Duitsland in
Europa aan de top qua capaciteit.
De politici van de Weimar-republiek
waren voorstanders van een
verzakelijking van de omgang met
de dood. Onder het nationaalsocialistische
bewind is deze ontwikkeling
- al vóór de tijd van de
vernietingingskampen - voortgezet.
De toenemende vraag betekende
dat de industrie zich bereid toonde
nieuwe technologie te ontwikkelen.
(De eerste Siemensoven was overigens
niet ontstaan naar aanleiding
van een Duitse vraag, maar van een
direct verzoek uit Italië in 1874).
Ook Nederlandse bestuurders kwamen
op zoek naar technische oplossingen
bij Duitse bedrijven terecht.
De technische innovatie bleef altijd
zorgvuldig verborgen in de bedrijfsruimtes
van de crematoria.
De situatie in Duitsland maakte
het mogelijk en zelfs makkelijk van
gewenste tot gedwongen crematie
over te gaan. De technische kant
van het verassen speelde zich altijd
al in onzichtbaar gemaakte ruimten
af. Wat onzichtbaar was kon onzichtbaar
blijven. In het begin ging
het de Nazi’s erom de grote sterfte
ontstaan door de mishandelingen
van grote groepen mensen aan te
kunnen, op een voor de onderdrukkers
veilige manier. Veilig in alle
zinnen des woords, onder andere
voor de eigen gezondheid. Daar
voegde de nazi-leider Heydrich nog
een racistisch argument aan toe: Joden
waren volgens hem dragers van
bijzonder gemene ziekten en als zij
in ghetto’s massaal daaraan stierven
moest besmetting van grondwater
door begraving vermeden worden.
In een later stadium vonden haastige
verbrandingen plaats in Majdanek
en Treblinka om de sporen
van massamoorden te wissen. De
9
10
65
contactblad van de
stichting net werk voor de
972-973
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
systematische verbinding van industrieel
georganiseerde moord en de
massale bouw van ovens is de laatste
etappe van dit proces in Auschwitz-
Birkenau.
Bij dit stuk is gebruik gemaakt van:
Fischer, N. , Vom Gottesacker zum
Krematorium. Eine sozialgeschichte
der Friedhöfe in Deutschland seit
dem 18. Jahrhundert, (Köln; Weimar;
Wien: Bohlau Verlag, 1996),
ISBN 3-412-11195-3.
Auschwitz als hoofdstuk
in de geschiedenis van
hygiëne en milieu
Pelt, R. J. van en D. Dwork ,
Auschwitz, (Amsterdam: Boom,
1997), ISBN 90 5352 346 4.
Wie Auschwitz beter wil begrijpen,
moet het boek van Van Pelt en
Dwork ter hand nemen. Daarbij
valt op hoe klein lijkende materiële
details van belang kunnen zijn.
Auschwitz is dan niet meer de abstractie
van een beladen naam, maar
de geschiedenis van een plek, van
het milieu waar het zich bevond
en bevindt, van de technieken die
mensen misbruikt hebben en van
hun slachtoffers.
Is het mogelijk om van Auschwitz
te spreken als een hoofdstuk in
de geschiedenis van hygiëne en
milieu Banaliseert het niet de geschiedenis
van de Holocaust Wel
als we de Holocaust tussen aanhalingstekens
zouden laten. Niet als
we daarmee het gebeurde niet alleen
zien als de Endlösung, maar
als het bijeenkomen van verschillende
ketens van gebeurtenissen:
de geschiedenis van ontginningen
en stadstichtingen in Polen door
Duitsers in de middeleeuwen, het
teruggrijpen naar deze ontwikkelingen
door de nationaal-socialistische
bedenkers van de Ostpolitik,
de visie van de Nazi’s op
een beschermende zone bevolkt
door “Wehrbauern” van zuiver
germaans ras afkomstig uit Duitsland
en andere Europese landen,
het kenmerkende van de het
gebied rond Auschwitz als bufferzone
en als strategische plek,
het gebruiken van Auschwitzgevangenen
voor de werken van
ontginning en waterhuishouding
om het gebied gereed te maken
voor de komst van Duitse boeren,
de geschiedenis van de planologie
en de rol van planologen in de
politiek van Himmler, hun visie
op de verduitsing van Oost-Europa
met de daarbij behorende
massaverhuizingen en verdrijvingen,
het belang van de bouw van
een fabriek voor kunstrubber bij
Auschwitz die gebruik kon maken
van slavenarbeid, de inzet van
technologie voor ontsmetting en
crematie, ontwikkeld in een andere
context en verworden tot de
industrialisatie van de dood.
10
11
9/10
Net Werk 65 - oktober 1999
10/11