Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

Vuurproef
voor een grondrecht
Cappers, W. Vuurproef voor een
grondrecht. Koninklijke Vereniging
voor Facultatieve Crematie
1874-1999, (Zutphen: Walburg
Pers, 1999), ISBN 90-5730-034-6,
336 blz.
De dood is hoe langer hoe meer een
doodgewoon onderwerp. Als we de
familieberichten op een willekeurige
dag nalopen, valt op hoe veel mensen
gekozen hebben voor crematie.
Dat er hard geknokt moest worden
om deze nu vanzelfsprekende keuze
te kunnen maken zal de meeste
krantlezers ontgaan. Het is dan ook
goed dat de Koninklijke Vereniging
voor Facultatieve Crematie aan
Wim Cappers gevraagd heeft haar
geschiedenis voor een ruim publiek
toegankelijk te maken. De geschiedenis
van de dood in Nederland
houdt Wim Cappers al jaren bezig
en hij heeft in zijn eentje al een
omvangrijke bibliografie bij elkaar
geschreven. Zijn boek is dan ook
behalve de geschiedenis van de Facultatieve,
ook een geschiedenis van
het cremeren geworden.
Crematie is een gevoelig onderwerp.
Het is nu moeilijk te vatten
hoe hartstochtelijk mensen zich ingezet
hebben, zowel vóór als tegen
crematie.
Toen de stichters zich in 1874 verenigden,
hadden zij een drieledig
doel: een propagandistisch, een
politiek en een praktisch doel. Hun
propagandistisch doel was verbonden
met hun filosofische achtergrond.
Drie van de liberale heren
waren vrijmetselaars. Het cremeren
paste bij hun van de verlichting
geërfde idealen. Een rationele, hygiënische
manier om dierbaren bij
te zetten lag hen na aan het hart.
Juist hiertegen was veel verzet uit
diverse religieuze hoeken. Anti-crematie
polemisten gingen soms heel
ver met hun argumenten, tot en
met anti-semitische diatriben, want
sommige vooraanstaande leden van
de crematistische beweging waren
joods, zowel in Nederland als in het
buitenland. Ook tegen het tot stand
brengen van een adequate wetgeving
was het verzet groot, soms met
vergezochte argumenten, zoals het
risico dat door crematie het bewijs
van moord door vergiftiging zou
verdwijnen. De pragmatische bestuurders
van de vereniging zochten
de mogelijke mazen in de wetgeving
en concentreerden zich op het
verzamelen van de nodige financiering.
De begrafeniswet van 1869
bleek toch een opening te bieden en
uiteindelijk lukte het om in 1914
het crematorium in Velsen te laten
verrijzen. Maar daarmee was de vereniging
nog niet vrij om het ook in
werking te zetten.
Het recht op lijkverbranding kreeg
gaandeweg een zwaardere politieke
lading. Dit kwam institutioneel tot
uitdrukking in de oprichting van de
7
8
65
contactblad van de
stichting net werk voor de
970-971
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
Arbeiders Vereeniging voor Lijkverbranding
in 1919. Naast de liberale
voorstanders van crematie kwamen
nu de socialistische crematisten.
Bekende socialisten lieten zich cremeren.
In de jaren twintig werkten institutionele
en financiële perikelen de
belangen van de de crematiebeweging
tegen. Uit een oogpunt van
architectuur is die periode wel een
kentering. De eerste crematoria
hadden een sterk expressionistische
uitstraling. Architect Dudok
bracht in 1926 een strak functionalisme
mee bij het ontwerpen van
een columbarium. Het boek geeft
voorbeelden van de veranderende
ruimtelijke indeling. ook uit de
plattegronden is de verandering
van de omgang met de dood af te
lezen.
Interessant is ook hoe de crematisten
zich in de propagandastrijd
van dezelfde retorische middelen
gingen bedienen als de anti’s. De
rustige ceremonie in de bescherming
van het crematorium contrasteerde
met de plechtigheid in
weer en wind op de begraafplaats,
de waardigheid van de asurn met
het verval van kist en lijk. Maar
nog steeds moest lijkverbranding
zich in een juridisch grijs gebied
afspelen waar het door confessionele
weerstand moest blijven
tot er crematie op voet van gelijkheid
kwam te staan met begraven,
dankzij de wet van 1955. De volharding
van de crematisten heeft
het mogelijk gemaakt eenieder
de keuze te geven om wel of niet
begraven, wel of niet gecremeerd
te worden. Na 1955 heeft het cremeren
een hoge vlucht genomen.
Volgens statistisch onderzoek is
de markt van de dood nu 50/50
verdeeld tussen begraven en cremeren.
De financiële belangen
zijn groot.De tijd van het idealistische
gevecht om het cremeren
als grondrecht is voorbij. De
huidige activiteiten zijn nuchter
en zakelijk. Misschien geeft de
reklamekreet “Is er koffie na de
dood” het beste aan hoe nuchter
en zakelijk het cremeren is geworden.
Zelfs de huidige architectuur
heeft moeite om de stemmigheid
van de vroegere ontwerpen te
benaderen. Je zou bijna betreuren
dat cremeren nu doodgewoon is.
Dat het boek meer is dan het resultaat
van een opdracht aan een
willekeurige historicus laat zich
merken. Wim Cappers heeft duidelijk
zijn eigen stempel gedrukt
op het resultaat. Naast een institutionele
geschiedenis is het ook voor
een deel een cultuurgeschiedenis.
Het geeft het boek wel een twee (of
zelfs meer-)sporig karakter. Maar
tegelijk geeft het reden om het meer
dan een keer ter hand te nemen,
want het is vol wetenswaardigheden
die veel verder gaan dan louter en
alleen de geschiedenis van de Facultatieve.
8
9
7/8
Net Werk 65 - oktober 1999
8/9