Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

6
7
instandhouding van de natuurlijke
voorraden, tot het punt dat er van
menselijke productie sprake was.
Of moeten we hier van duurzaam
beheer spreken.
Voor bos is dit fenomeen het meest
bekend, voor Duitsland bijvoorbeeld
uit het negentiende-eeuwse
overzichtswerk van Hausrath, en
recenter opnieuw uit studies van
Ebeling, Padberg en Schubert, de
laatste vanuit een expliciet ecologisch-
historische visie. ‘Natuurlijke’
bossen waren in de middeleeuwen
allang niet meer aanwezig, omdat
het vee dat sinds eeuwen vrij in het
bos rondscharrelde het meeste bos
tot open, parkachtig landschap had
teruggebracht. Vanaf ongeveer 1300
ondernamen diverse Duitse steden
initiatieven tot het exploiteren van
het bos, strikt gericht op de houtproductie.
Hiertoe behoorden naast
allerlei beschermingsmaatregelen
tegen mensen en vee onder andere
ook de kunst van het produceren
van zaaigoed en het bevorderen van
groeivormen die tegemoet kwamen
aan de vraag. Tegen de zestiende
eeuw hadden veel lokale heren in
Duitsland dit voorbeeld gevolgd en
streefden zij naar gesloten, samenhangende
productiebossen. In deze
bossen behoorde alle bomen tot
dezelfde leeftijdsgroep en de soortenrijkdom
was aanmerkelijk afgenomen
ten gunste van de eik. Het
is de vraag in hoeverre bosbezitters
langs de Baltische kusten op hun
beurt dit bosbouwbeleid volgden
toen in de zeventiende, achttiende
en negentiende eeuw de houthandel
zich daarheen verlegden. Op het
Deense eiland Fynen werden in
de zeventiende eeuw eiken krom
getrokken om kromhouten voor
de scheepsbouw te produceren. In
Nederland is bosbouw gericht op
de productie van hoogstammig
hout, voor de negentiende eeuw
nauwelijks van de grond gekomen,
hoewel in 1515 bij Breda al het
eerste boomzaad voor grove den
uit Neurenberg werd ingekocht en
ingezaaid.
Ten aanzien van vis deed zich
iets vergelijkbaars voor, vooral in
Midden-Europa. Al rond 1500
zijn maatregelen bekend voor de
bescherming van de visstand in de
Alpenmeren. In de Donau werd vis
uitgezet omdat er niet meer genoeg
te vangen was. Voor het beheer van
de ‘wilde’ vis hadden de Habsburgers
zelfs een specifieke functionaris
in dienst, de `Fischmeister’. Deze
bemoeienis met het natuurlijk
milieu viel echter in het niet bij
de grootschalige viskwekerij die
Hoffmann beschrijft voor dezelfde
periode in Midden-Europa en
Frankrijk. Het hoogtepunt van de
bouw van vijvers voor karperkweek
in Tsjechië lag tussen 1450 en 1550
met als resultaat 26.000 vijvers
die tezamen duizenden hectaren
grond innamen. Uit kweekhandleidingen
blijkt dat de vijvers in het
63
najaar
contactblad van de
stichting net werk voor de
898-899
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
7
8
voor de vorst intrad werden
geleegd, de oogst verkocht en de
kleine vissen, het ‘zaaigoed’ voor
het volgende jaar, in diepe poelen
vorstvrij opgeslagen. Ook in Nederland
nam de zoetwatervis af ,
hier als gevolg van het inpolderen
van de veenmeren (droogmakerijen),
voorheen vruchtbare paai- en
‘graas’gronden. Het Nederlandse
antwoord op het ontstane relatieve
tekort aan vis was het opvoeren van
de export van zeevis. Deze optie
leidde pas in onze twintigste eeuw
voor de wereldzeeën tot het effect
leidde dat al eerder voor de afgesloten
ecosystemen van de Europese
meren zichtbaar was. De moderne
‘karpervijvers’ heten ‘aquacultures’
(voor de kweek van zeevis) en er liggen
al grote complexen voor de kust
van Azië.
Het opzetten van productiebossen
en visvijvers zijn in ecologische
zin vergelijkbare ingrepen in het
natuurlijk milieu. De menselijk
ingrepen resulteerden in kunstmatig
in stand gehouden ecosystemen. De
uitkomsten zijn verwant: afname
van de soortenrijkdom (biodiversiteit)
en homogene leeftijdsstructuur.
Was (en is) er een alternatief
Wat in ecologische zin in onze ogen
verarming betekende, hield in economische
zin voor de tijdgenoten
grote verrijking in. De gronden
ingenomen door productiebossen
en visvijvers kregen dankzij de opkomst
van de lange afstandshandel
veel meer waarde dan voorheen.
De ecologische geschiedenis van de
vroegmoderne tijd is een nog vrijwel
onontgonnen gebied in Nederland.
Het symposium dat op donderdag 8
april 1999 wordt gehouden over de
vraag hoe de lange afstandshandel
lokale ecologische systemen elders in
vroegmodern Europa beïnvloedde
is bedoeld als een verkenning van
een onderwerp dat juist voor de
ecologische geschiedenis van Nederland
bij uitstek relevant is. De
dag is ingedeeld in twee blokken:
’s ochtends twee lezingen over vis,
’s middags twee over hout, begeleid
door discussies die ingeleid worden
door referenten. Door twee handelsgoederen
te vergelijken die een
respectabele geschiedenis van lange
afstandshandel kennen, is het mogelijk
om een ingang te vinden naar
wat grotere denklijnen.
Literatuur
H.A.H. Boelmans Kranenburg ,
‘Visserij van de Noordnederlanders’,
G. Asaer e.a. (red.), Maritieme
Geschiedenis der Nederlanden
I (Bussum 1976), 185-294.
J. Buis, Historia Forestis. Nederlandse
bosgeschiedenis 2 delen
(Wageningen 1985).
P.J.E.M. van Dam, Vissen in veenmeren.
De sluisvisserij tussen Haarlem
en Amsterdam en de ecologische
transformatie in Rijnland, 1440-
1530 (Hilversum 1998).
D. Ebeling, ‘Rohstofferschliessung
7
8
6/7
Net Werk 63 - februari 1999
7/8