Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

4
5
de orde worden gesteld. Dragende
constructies van huizen, schepen,
bruggen en sluizen waren meestal
van eikenhout gemaakt, dat waarschijnlijk
al vanaf 1100 uit het
oosten moest komen. Eikenhout,
in het bijzonder het zogenaamde
klaphout, was ook nodig voor de fabricage
van tonnen voor de verpakking
van (natte) goederen. Veel van
de kleinere consumentengoederen,
maar ook specifieke bouwelementen
als paalfunderingen, oeverbeschoeiingen,
vlechtwanden en hekwerken
konden echter best worden vervaardigd
worden met zachte houtsoorten
zoals wilg, els en hazelaar.
Zij bezaten juist die eigenschappen
waardoor ze goed te bewerken waren
met specifieke technieken zoals
draaien en snijden, waardoor ze
effectief, bijvoorbeeld taai en buigzaam
waren, of bestand tegen wind
en water (bezems, hekken, sluizen).
Zulke zachte houtsoorten werden in
het westen zeker tot 1500 nog in de
venen commercieel geproduceerd.
In de oostelijke Nederlanden bleven
lokale hakhout plantages nog van
belang. Vanaf de vijftiende eeuw is
de import van zacht hout uit Skandinavië
sterk opgekomen (grenen,
dennen) en het is niet onmogelijk
dat die import de inheemse productie
heeft verminderd.
De ligging en het karakter van het
houtproducerende ecosysteem zijn
wezenlijk voor het karakter van het
houtaanbod. Het lijkt opmerkelijk
dat al vrij vroeg in de Nederlanden
hout betrokken werd van gebieden
die vrij ver stroomopwaarts in het
Rijndal lagen, zoals het Zwarte
Woud aan het einde van de dertiende
eeuw. Bereikbaarheid over
water was echter een eerste voorwaarde
voor houttransport, omdat
transport over land zo moeilijk en
duur was. Welke percelen binnen
een bosgebied verhandeld werden
en hoe intensief een heel gebied
werd gebruikt hing ook weer af
van gebiedsspecifieke kenmerken,
zoals het plaatselijke reliëf, en
de infrastructuur zoals vlotbare
beekjes. Grondsoort, klimaat en
hoogteligging waren de factoren die
bepaalden waar welke houtsoort
voorkwam. Het seizoen tenslotte
gaf aan wanneer het hout gekapt
en getransporteerd kon worden en
oefende daarmee invloed uit op het
seizoensritme van de handel.
Vis
Wat betreft de vraag naar vis was
natuurlijk ook de algemene stijging
van de bevolkingsomvang relevant.
Voorts is een verandering in
het patroon van vraag en aanbod
belangrijk. Deze hing sterk samen
met de ontwikkeling van nieuwe
vangst- en conserveringstechnieken.
Vis behoorde in onze streken tot de
natuurlijke produkten die in overvloed
aanwezig waren en werd van
oudsher geëxporteerd. Aanvankelijk
beperkte men zich tot de vis in bin-
63
nen-
contactblad van de
stichting net werk voor de
896-897
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
5
6
en kustwateren. Vanaf circa
1400 vond de expansie naar diepe
zeeën plaats, hetgeen maandenlange
expedities en steeds geavanceerdere
en grotere schepen vereiste. Elk
waterig ecosysteem en elke vis vereist
andere vangsttechnieken door
ondermeer de stromingen engrondsoorten,
en het leefpatroon van de
vis ( ‘grazers’ leven op de bodem,
roofvissen hoger, planktoneters nog
hoger). Ook stelt iedere vis andere
eisen aan de conserveringstechnieken
vanwege zijn specifieke eigenschappen.
Vette vissen zijn geschikt
om te roken, magere vissen kunnen
ook worden gedroogd aan de
wind, andere worden ingezouten.
In Noordwest-Europa trok men
in de daarvoor gunstige seizoenen
juist die relatief koude aquatische
ecosystemen in waar rijke populaties
voorkwamen van relatief weinig
vissoorten, zoals haring. Haring was
onder andere door zijn hoge vetgehalte
zowel geschikt voor inzouten
(kaken) als voor roken. Zo werd dit
visje, vaak verpakt in houten tonnen,
een ideaal goed voor de lange
afstandshandel. Haring behoorde
dan ook tot de eerste vissoorten
die ver landinwaarts werden vervoerd.
Deze handel kende na de
laatmiddeleeuwse en vroegmoderne
vernieuwingen een scherpe stijging,
zoals ook uit opgravingen blijkt.
De plankton etende walvis kon qua
populatiegrootte de vergelijking
met haring natuurlijk niet doorstaan,
hetgeen hem al vroeg zeer
kwetsbaar maakte. De walvisjagers
moesten al snel zeer ver van huis
om nog walvissen te vinden, een
eerste symptoom van het leegvissen
van de wereldzeeën.
‘Beyond local ecosystems’
Uiteraard zijn er over handel nog
vele andere relevante vragen te stellen.
Deze hoop ik in te kaderen in
de hoofdvraag die ik op deze dag
aan de orde stel: hoe beïnvloedde de
opkomst van lange afstandshandel
de ingrepen van de mens in het natuurlijk
milieu, en in het bijzonder
in ecosystemen die ver weg van de
consument/klant/gebruiker lagen
De houtwinning en visvangst binnen
Europa leidden al vroeg tot
schaarste. In sommige gevallen liep
dit uit op kaalslag en uitputting.
De Lünenburger Heide is bijvoorbeeld
ontstaan door de ongedisciplineerde,
hoge houtconsumptie
van de Lünenburger zoutmijnen.
Het overzicht van de Nederlandse
bosgeschiedenis van Buis toont
continue bosverwoesting en series
mislukte pogingen tot bosherstel
tot in de achttiende eeuw. Migrerende
zoetwatervissen als forel, zalm
en steur verdwenen vanaf het jaar
1000 uit de bovenlopen van de rivieren
als gevolg van de aanleg van
dammen voor (graan)watermolens.
Maar in veel andere gevallen leidde
de toenemende schaarste tot vergaande
beheersmaatregelen ter
4/5
Net Werk 63 - februari 1999
5/6