Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

De Duitse stad Auschwitz
Auschwitz mag dan wel Oswiecim
heten, het is een in 1270 door
Duitsers gesticht stadje. Het kon
zich tot een klein handelscentrum
ontwikkelen omdat het langs de
route Wenen-Olmütz-Oppeln-Krakau-Lemberg
lag en handelsrechten
had gekregen van de hertog van
Teschen. In 1316 werd het zelfs
de hoofdstad van het onafhankelijke
hertogdom van Auschwitz,
later het hertogdom Ozwiecim en
Zator. Ook joden kwamen zich in
Auschwitz vestigen. Aan het einde
van de 19e eeuw werd het als grensstadje
een belangrijk verzamelplaats
van waar Galicische Joden en Poolse
migranten naar Duitsland trokken.
Oostkolonisatie
Na de Eerste Wereldoorlog hebben
voorstanders van Duitse kolonisatie
in het Oosten en van het stoelen
van de Duitse maatschappij op een
grote groep weerbare boeren, zich
verenigd in het Genootschap der
Artamanen. Heinrich Himmler,
onder wiens verantwoordelijkheid
Auschwitz als moord-machine zou
worden uitgebouwd, was al vlug
een vooraanstaande figuur in de beweging.
De middeleeuwse oostkolonisatie
speelde een belangrijke rol
in het denken van de Artamanen:
‘Of we gaan naar het Oosten, zoals
onze voorouders in de twaalfde
eeuw hebben gedaan, óf we worden
als volk weggevaagd uit de wereldgeschiedenis’
(Wilhelm Kotzde in
Der Falke 5 (1924) p. 104). Bij de
Oostmythologie werden alle mogelijke
elementen uit de geschiedenis
voor de als legitimatie benut: de
nieuwe kolonisatie moest het territorium
van het Heilige Roomse
Rijk en van de Duitse Orde heroveren.
De ideologie van de verovering
van land en het uitbreiden van
het Duitse territoir in het oosten
dateert van vóór de Nazitijd, maar
die ideologie is gretig door de nationaal-socialisten
overgenomen en
systematisch uitgewerkt.
Tussen 1941 en 1943 zijn door
verschillende instanties plannen
opgesteld voor een grootscheepse
expansie naar Oost-Europa , die onder
de algemene naam Generalplan
Ost bekend zijn geworden.Veel
archiefmateriaal is verloren gegaan,
maar er valt nog redelijk veel te reconstrueren.
Een van de belangrijkste
bedenkers was de geograaf prof.
Konrad Meyer. Deze Meyer, overtuigde
Nationaal-Socialist, Obersturmbannführer
en invloedrijke
medewerker van Himmler, heeft
na 1945 zijn academische carriëre
zonder horten of stoten voortgezet,
vrij van enige vervolging. Meyer
zag Auschwitz als onderdeel van
een nieuwe ruimtelijke ordening,
strategisch geplaatst tussen industrie,
bij een verkeersas, niet ver
van mogelijke steenkoolvoorraden
en aan de zuidkant omgeven door
een gebied voor voedselproductie.
11
12
65
contactblad van de
stichting net werk voor de
974-975
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
Nieuw aan te leggen kanalen moesten
de transportcapaciteit over het
water vergroten. Meyer gaf in zijn
tweede General plan Ost duidelijk
aan dat de uitvoering van het plan
sterk afhankelijk was van de inzet
van dwangarbeid van ‘werkploegen
van krijgsgevangenen en vergelijkbare
buitenlandse arbeiders’. Hij
was zich dus volstrekt bewust van
de voorwaarden en de gevolgen van
zijn plan. Bij het GPO hoorden ook
ontwerpen van dorpen, boerderijen
en landschappen. In een publikatie
van de Reichskommissar für die
Festigung deutschen Volkstums (de
dienst van Heinrich Himmler) is
er bijvoorbeeld een illustratie die
toont hoe een door Poolse ontginning
verarmd “Kultur”landschaft
(de aanhalingstekens zijn bewust
door de auteurs aangebracht) met
erosie en gebrek aan bosareaal
omgetoverd wordt in een verduitst
landschap, met zorgvuldig aangelegde
bossen en dorpen in het groen.
(Neue Dorflandschaften, 1943).
Auschwitz als centrale plaats
De stad Auschwitz had een centrale
plaats moeten worden, geheel in
overeenstemming met de centrale
plaatsen theorie van Walter Christaller,
bekend geworden met zijn
dissertatie uit 1933. Deze theorie
krijgen studenten planologie nog
steeds in colleges uitgelegd als een
van de belangsrijkste uit de twintigste
eeuw, ook in Nederland. Na
1945 is nog een poging ondernomen
om de theorie concreet uit te
werken in de nieuwe polders, maar
de ontwikkelingen hebben het plan
snel ingehaald en buiten werking
gesteld. Alhoewel de rol van Christaller
nog niet helemaal helder is,
lijkt het erop dat hij met Meyer
heeft samengewerkt. In elk geval
heeft hij zijn hiërarchisch schema
van dorpen en steden binnen in een
zeshoekig raster veranderd om die
beter op de visie van Meyer aan te
sluiten. Als kleinste eenheid moest
in het Oosten een ‘Gruppendorf’
liggen, met zes van dergelijke dorpen
geplaatst om een hoofddorp,
dat onderdak moest bieden aan
diensten en een plaatselijke afdeling
van de nationaal-socialistische partij.
Zes hoofddorpen met hun omringend
gebied kwamen wederom
rond een administratief centrum.
De stad Auschwitz was dus bestemd
om haar plaats te krijgen binnen
deze ruimtelijke hiërarchie. De stad
als agrarisch centrum moest bevestigd
worden door de aanleg van een
landbouwkundig proefstation. Gevangenen
van het kamp Auschwitz
zijn als dwangarbeiders ingezet voor
de landinrichting en het bouwen
van de verschillende onderdelen van
dit proefstation. Terwijl zij uitgeput
met stenen en aarde sjouwden en
geslagen werden wisten zij niet dat
zij werkten aan de uitvoering van
een grootscheeps ruimtelijk plan.
De carrière van Christaller verliep
12
13
11/12
Net Werk 65 - oktober 1999
12/13