Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

13
14
len!). Gezondheid en goede kansen
werden (en worden) geschapen en
behoed in het huishouden en gezin,
vooral door moeders, hoe men
thans ook over die zaken denkt.
Met dat inzicht gewapend is het
een groot genoegen het boek van
Nancy Tomes te lezen. Zij blijkt
namelijk geen bevooroordeeld
aanhanger van de theorie: “Het
heil kwam van de ingenieurs”. Met
visie en humor beschrijft ze de
toenemende greep van wat we nu
‘gezondheidstechniek’ noemen op
de samenleving. In het begin was
de sanitaire gospel nog niet wetenschappelijk
gefundeerd, maar ook
met miasmatische ideeën en een
gewoon verlangen naar schoonheid
en reinheid kan bijvoorbeeld
de sanitaire industrie een grote
vlucht nemen. Boeiend beschreven
is de handige manier waarop ondernemers
als loodgieters, bad- en
toiletmakers en zeepzieders in het
kapitalistische Amerika (de VS
staan centraal in dit boek) inspeelden
op angsten en zorgen van het
publiek. Zo wist de sanitair ingenieur
George E. Warring een grote
order in de wacht te slepen nadat
president Garfield ternauwernood
aan de dood was ontsnapt bij een
aanslag in juli 1881. Door de ernstige
schotwond in zijn rug ging hij
zienderogen achteruit. In de kranten
ontstond een heftige veldslag
tussen miasmatici en ingenieurs.
We leefden toen in de hoogtijdagen
van de triomfantelijke opmars van
de microbiologie (1881: Robert
Koch ontdekt de verwekker van
de tuberculose!). Warring kreeg
de opdracht om het Witte Huis
grondig sanitair te renoveren, tot
in elke uithoek, op grond van een
ronkende propagandatekst. Uiteindelijk
kostte dit project 110.000
toenmalige dollars!
We moeten momenteel naar een
slinkend aantal derde wereldlanden
om nog te kunnen beleven
dat het AMP (Algemeen Menselijk
Patroon) betekent: geen handen
wassen, geen baden, geen voedselhygiëne.
Het is wonderlijk dat hier
in vijf generaties een samenleving is
geschapen die hygiëne bijna obsessief
nastreeft. Dankzij Tomes weten
we nu dat ondernemers daarbij
met goedbegrepen eigenbelang
een stevig handje geholpen hebben.
Wat overigens niet wegneemt
dat een consequente hygiëne ook
echt goed is voor de gezondheid;
overdrijving daargelaten. Zo kan ik
U als arts ook verzekeren dat het
grote belang van vitaminen voor de
gezondheid vrijwel maandelijks nog
door nieuwe onderzoeken steeds
meer bevestigd wordt; er is dus niet
alleen sprake van loze propaganda
door groenteboeren.
Hoe moeizaam de inzichten in de
grondslagen van besmettingen en
infecties tot stand kwamen, zien
we aan Tomes’ beschrijving van
de dood van de deftige mevrouw
64
contactblad van de
stichting net werk voor de
942-943
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
14
15
Martha Roosevelt (New-Yorkse
‘adel’). Zij stierf in februari 1884
aan tyfus, jawel, de fecaal-orale
infectie. En dat in een huis met de
meest perfecte sanitaire voorzieningen.
Inmiddels weten we uit o.a.
het beroemde verhaal van Typhoid
Mary dat goed sanitair maar een van
de voorwaarden is voor bestrijding
van de Salmonella typhi die niet alleen
‘water borne’ maar ook ‘food
borne’ is. Mevrouw Roosevelt had er
goed aan gedaan om dragers/draagsters
van de bacterie uit haar keuken
te weren. Maar de microbiologische
kennis schoot daartoe nog tekort.
In het boek van Tomes reizen we
van het tijdperk van de Dageraad
(Semmelweis, Snow) naar het volle
licht van de wetenschap, begin deze
eeuw. In de daarop volgende decennia
begint het enthousiasme over
het alomvattende heil door hygiëne
te tanen. Dat heeft niet alleen met
de groeiende wetenschappelijke inzichten
in de andere ziekteoorzaken
dan de infectieuze te maken. Nee,
dezelfde economische voorspoed
die de infectieziekten terugdrong,
brengt welvaartsziekten (hartinfarcten)
met zich mee en door de
stijgende levensverwachting ook
steeds meer degeneratieve ziektelast
(Parkinson, Alzheimer). Bovendien
komen er vaccins en zelfs antibiotica
op de plank van de steeds machtiger
medici te liggen, kortom bestrijding
bij de bron lijkt minder dwingend.
Het publiek kan zich langzaamaan
gaan veroorloven om - ten onrechte
- de schijnbaar overwonnen infectieziekten
te bagatelliseren. Tekenend
is de door Tomes’ goed beschreven
nieuwe golf van besmettingsangst
en -waan die weer toeslaat in onze
jaren tachtig wanneer AIDS zich
verspreidt. Daar is geen kruid tegen
gewassen en de angst krijgt opnieuw
vleugelen. Als oud-secretaris van de
AIDS-commissie van de Gezondheidsraad
heb ik kunnen vaststellen
dat het irrationele van de onrust en
veel ‘maatregelen’ van dat recente
tijdvak niet onderdeed voor dat
van onze voorouders in ‘The Era of
Germs’.
Het boek van Nancy Tomes kan ik
elke lezer van ‘Net Werk’ van harte
aanbevelen.
Pieter Bol, arts-epidemioloog,
doceert ‘algemene hygiëne en epidemiologie’
aan de TU Delft en is
publicist, o.a. voor NRC Handelsblad,
waar hij regelmatig historische
onderwerpen aansnijdt.
Literatuur
Nancy Tomes. The gospel of germs.
Cambridge, Mass/London, Engl:
Harvard University Press,1998
(ISBN: 0-674-35707-8).
Judith Walzer Leavitt. Typhoid
Mary: captive to the public health.
Boston: Beacon Press, z.j.
Bol P. Algemene hygiëne en epidemiologie.
Collegedictaat Gezondheidstechniek,
fac. Civiele Techniek, TU
Delft, 1997.
13/14
Net Werk 64 - juni 1999
14/15