Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

More documents

Recommendations

Info

10 11 Over milieu-sturing en historische processen Na de lessen van Paaseiland de lessen van Texel en Curaçao * Lange-termijn economische ontwikkeling en het milieu Anton Schuurman, leerstoelgroep Agrarische Geschiedenis In zijn stimulerend geschiedenis van de twintigste eeuw, getiteld, Age of extremes. The short twentieth century schrijft Eric Hobsbawm dat het milieu-probleem het meest belangrijke probleem is dat om oplossing vraagt. Hij voegt er aan toe dat het vooral een politiek en maatschappelijk probleem is 1 . De volgende vraag is dan: Binnen welke perspectief moeten we dit probleem zien Binnen welke condities Binnen welke structurele en structurerende lange termijn ontwikkelingen Hoe is dat zo gekomen Het meest samenvattende, overzichtelijke en heldere antwoord op deze vraag is te vinden in Clive Pontings Een groene geschiedenis van de wereld, intussen alweer acht jaar geleden voor het eerst verschenen 2 . Ponting brengt ons razendsnel in herinnering dat de aarde het langste gedeelte van haar bestaan tot nu toe het zonder mensen gedaan heeft. In deze periode hebben zich allerlei natuurlijke processen afgespeeld die zich nog steeds voortzetten. Één daarvan is bijvoorbeeld het proces van klimaatontwikkeling, dat zowel bepaald wordt door de verspreiding van de continenten over de aardbol als door een reeks astronomische cycli die de aarde en haar baan rond de zon beïnvloeden. De aarde is te beschouwen als een eco-systeem waar op een bepaald moment ook mensachtigen en mensen van deel zijn gaan uitmaken. De datering van de ontwikkeling van mensachtigen loopt uiteen. Ponting dateert het verschijnen van de mens honderdduizend jaar voor het begin van onze jaartelling. Vervolgens gebruikt hij de rest van zijn boek om te laten zien hoe mensen in een poging om zich te voorzien van voldoende voedsel, kleding, beschutting, energie en andere materiële goederen, hebben ingegrepen en ingrijpen in natuurlijke ecosystemen. Hij volgt daarbij een gebruikelijke driedeling van jagers/verzamelaars; akkerbouwers en veetelers en de industriële samenleving. Hij benadrukt dat er geen menselijk economisch systeem heeft bestaan dat geen gevolgen heeft gehad voor de natuurlijke omgeving. Deze gevolgen waren natuurlijk wel verschillend. Bij de jagers/verzamelaars waren ze bijvoorbeeld lokaal. Thans zijn ze globaal geworden en levensbedreigend. Hij is ook duidelijk in de belangrijkste reden voor de overgang naar steeds intensievere productiesystemen. Deze lag volgens hem niet in 66 contactblad van de stichting net werk voor de 1002-1003 geschiedenis van hygiëne en milieu redactie: myriam d a r u webversie: jan van den n o o r t 11 12 een streven naar meer welvaart - de jagers/verzamelaars hadden in zijn opinie een efficiënt productiesysteem dat voldoende voedsel opleverde en een boel vrije tijd- , maar bevolkingsgroei. In de loop der tijd neemt het aantal mensen langzaam maar zeker toe en dat dwingt ze beetje bij beetje meer arbeid te besteden aan het produceren van voedsel totdat ze uiteindelijk overgegaan blijken te zijn op veeteelt en akkerbouw. Eenzelfde soort overgang is nog maar recent gebeurd. Onder druk van bevolkingsgroei vindt vanaf de achttiende eeuw de overgang van een agrarische naar een industriële maatschappij plaats. In dit proces van technologische en maatschappelijke verandering bevinden we ons nog steeds. Een belangrijk kenmerk ervan is het grootschalige gebruik van minerale energiebronnen. Deze maken het mogelijk dat voor het eerst in de geschiedenis een van de traditionele plagen van de mensheid verdwijnt: namelijk het gebrek aan voedsel. Niet dat er thans geen hongersnoden zijn, of geen armoede, maar het structureel gebrek aan voedsel zoals dat in de agrarische samenleving heeft bestaan, is verdwenen. Voor hoelang dat zo is, is een andere vraag. In grote delen van de wereld duurt deze situatie van voedselzekerheid echter al twee eeuwen. Dit had onder ander een nog sterkere bevolkingsgroei tot gevolg die echter door de economische groei bijgebeend kon worden met als ongewenst neveneffect grote economische ongelijkheid. Bovendien bleek in de Westerse landen de snelle bevolkingsgroei een voorbijgaand verschijnsel doordat een dalend sterftecijfer op den duur gevolgd werd door een dalend geboortecijfer. De verwachting is dat dit ook op wereldschaal zal gebeuren, maar wanneer dit zal gebeuren, blijft een moeilijk te beantwoorden vragen omdat de daling van het geboortecijfer van economische, sociale, politieke en niet te vergeten culturele factoren afhankelijk is die moeilijk te beïnvloeden zijn. De periode waarin de bevolking verdubbelt, wordt nog steeds korter. Een tweede gevolg van de industrialisatie was het proces van urbanisatie. Pas sinds de negentiende eeuw kennen grote steden geboorteoverschotten en groeien ze niet slechts door migratie. Dankzij de economische groei, de betere hygiëne en de nieuwe infrastructurele voorzieningen als leidingwater en riolering is dit geboorteoverschot mogelijk geworden. Daarbij kwamen dan nog de betere medische zorg, zoals al vroeg in de negentiende eeuw de effectieve bestrijding van waterpokken. Deze groei van grote steden is echter vooral mogelijk geworden door het feit dat we steeds beter in staat waren tegen betaalbare prijzen voedsel en brandstof naar de steden 10/11 Net Werk 66 - februari 2000 11/12
12 13 te transporteren. Het gevolg is dat binnenkort voor het eerst in de geschiedenis er wereldwijd meer mensen in steden dan op het platteland wonen. Dit voortgaande urbanisatieproces heeft natuurlijk zijn eigen invloed op het eco-systeem. De waardering van het industrialisatieproces: een positieve of een negatieve ontwikkeling Aan de agrarische samenleving aan de vooravond van de overgang naar een industriële samenleving wijdde de eerste hoogleraar van onze vakgroep, Slicher van Bath, een boek dat hij in 1957 heeft gepubliceerd. De titel ervan is Samenleving onder spanning. Het gaat over de sociaal-economische geschiedenis van Overijssel 3 . Hieruit blijkt dat de industriële revolutie niet die verschrikking was die bijvoorbeeld Friedrich Engels, de kompaan van Marx, ervan had gemaakt in zijn Die Lage der arbeitende klasse in England, waarbij deze deed voorkomen dat de mensen vanuit een soort paradijs de verschrikkingen van de industriële periode waren ingekomen. Nee, uit zijn boek - evenals uit het boek van Ponting - wordt duidelijk dat de industriële revolutie een antwoord betekende op de helse problemen van de agrarische samenleving, een maatschappij waarbij veel mensen op de rand van ondervoeding leefden. Slichers boek is van 1957. Dit jaartal is veelbetekenend. In de jaren vijftig was men zich nog nauwelijks bewust van milieuproblemen. (Ook al zag de Britse regering zich in 1956 gedwongen de Clear Air Act in te voeren, als reactie op de Great Smog van 1952). Pontings beoordeling van de industriële revolutie is niet louter positief. Weliswaar ziet hij deze ook als oplossing voor de sterke bevolkingsgroei, hij is zich echter tevens sterk bewust van de aanslagen die de industriële samenleving doet op het milieu. Voor Ponting doet het er daarbij niet toe of een samenleving kapitalistisch of socialistisch is omdat in beide gevallen het materieel denken overheersend is geworden. De kwaliteit van de samenleving wordt in eerste instantie afgemeten aan de groei van het bruto nationaal produkt (BNP). Bovendien hebben de reëel bestaande socialistische staten geen betere staat van dienst ten aanzien van het milieu dan de kapitalistische landen. Het denken in termen van groei van het BNP wordt bij Ponting de tweede bron van dynamiek naast de bevolkingsgroei. Dit denken is beperkt omdat het BNP een heleboel zaken die van belang zijn, niet insluit. De schade toegebracht aan het milieu komt er bijvoorbeeld niet in tot uitdrukking. En ook niet, een ander voorbeeld, dat de productie en distributie van voedingsproducten thans meer energie kosten dan ze mensen opleveren. 66 contactblad van de stichting net werk voor de 1004-1005 geschiedenis van hygiëne en milieu redactie: myriam d a r u webversie: jan van den n o o r t 13 14 Ponting eindigt zijn boek dan ook in mineur: bevolkingsgroei, urbanisatie, een op economische groei ingesteld maatschappij leiden tot nieuwe aantastingen van het milieu, zoals we ze nooit eerder gezien hebben in de geschiedenis. Het ecosysteem zelf wordt aangetast, zoals in het broeikaseffect en het gat in de ozonlaag. Zoals Slichers’ boek is geschreven in de jaren vijftig en daaraan zijn optimistische toon ontleent, zo is Pontings boek geschreven in de jaren tachtig en is hij bezorgd onder invloed van de elkaar snel opvolgende rampen en schandalen in de jaren zeventig en tachtig en onder invloed van de resultaten van metingen die voor die tijd nooit verricht waren door een gebrek aan rekencapaciteit. De mogelijkheden van sturing. Voorbij schaduwdenkers en lichtzoekers 4 De belangrijkste omissie bij Ponting is dat hij geen aandacht schenkt aan de milieubeweging en het veranderende denken over milieu, dat hij niet voldoende oog heeft voor de specifieke historische situatie waarin we nu leven, en dat hij zich niet voldoende bewust lijkt van de tijdschaal waarop ontwikkelingen plaats vinden. Om met het eerste te beginnen, de milieubeweging en het veranderende milieudenken bij overheden, burgers en bedrijven zijn de grote afwezigen in Pontings boek. Weliswaar komt hij er niet omheen om aan te geven dat de afgelopen jaren onder druk van de publieke opinie maatregelen genomen zijn - zoals het verbod op de CFK’s, de invoering van katalysatoren, die houtsnijden, maar dat verandert volgens hem niets aan de primaire dynamiek die veroorzaakt wordt door de bevolkingsgroei en het economische groeidenken. De milieubeweging (in zijn brede definitie) is relatief jong. Weliswaar zijn er oudere organisaties als Heemschut en Natuurmonumenten van het begin van deze eeuw, maar die waren toch vooral gericht op natuurbehoud en natuurbescherming en niet op milieu-uitputting en milieuvervuiling in zijn brede betekenis. Zoals we in het overzichtelijke boekje van Jacqueline Cramer, De groene golf kunnen lezen, is de Nederlandse milieubeweging pas in de jaren zestig van de grond gekomen en is sindsdien zowel gegroeid als van karakter veranderd 5 . Vanaf de jaren tachtig hebben de algemene organisaties als Natuurmonumenten, Wereld Natuur Fonds en Greenpeace een geweldige groei doorgemaakt. Het zijn verreweg de sterkste groeiers van de maatschappelijke organisaties in de periode 1980-1996. Terwijl bijvoorbeeld de consumentenorganisaties in deze periode met de helft groeiden, het aantal leden van politieke partijen met de 12/13 Net Werk 66 - februari 2000 13/14
Page 1 and 2:
54-69 1997/2001 contactblad van de
Page 3 and 4:
historici pur sang zijn, maar in de
Page 5 and 6:
Historische Ecologie, georganiseerd
Page 7 and 8:
9 10 Signalementen De gegevens voor
Page 9 and 10:
Rural Sociology, jrg. 60 (1995) 3,
Page 11 and 12:
55 Auto’s en milieugeschiedenis 5
Page 13 and 14:
van het aantal auto’s, daarvoor i
Page 15 and 16:
7 8 processen van beekvorming, maar
Page 17 and 18:
19 april 1997, 10-17 u. Themadag va
Page 19 and 20:
14 15 Heem, jrg. 48 (1996) 3, pp. 9
Page 21 and 22:
2 3 dezelfde plek zijn gebouwd als
Page 23 and 24:
1997 INHPH Conferentie Annual Confe
Page 25 and 26:
9 10 Slotdag Op de vijfde (en teven
Page 27 and 28:
Tentoonstellingen Poepgoed Een tent
Page 29 and 30:
57 7 contactblad van de stichting n
Page 31 and 32:
4 5 (950 jaar geleden) in een opmer
Page 33 and 34:
7 8 geacht zich met zijn bronnen te
Page 35 and 36:
May 1, 1998. Papers should be 15 pa
Page 37 and 38:
De tentoonstelling ‘Watertorens i
Page 39 and 40:
3 4 Programma Plaats: Universiteit
Page 41 and 42:
HES Uitegevers is de commerciële u
Page 43 and 44:
isatie het thans lopend onderzoek i
Page 45 and 46:
16 17 Andines,22, 1, p. 35-52. Megg
Page 47 and 48:
Page 49 and 50:
4 5 om druk uit te oefenen: collect
Page 51 and 52:
7 8 mede ontworpen om sociale verho
Page 53 and 54:
Peggy Harper, The Kwag-hir and the
Page 55 and 56:
14 15 research in this field in ord
Page 57 and 58:
2 3 malige pompstation, Van Weerden
Page 59 and 60:
tuurlijke omgeving. De voorlopige c
Page 61 and 62:
Bosgeschiedenis Conferentie in Flor
Page 63 and 64:
Literatuur Anderson, M.L., A histor
Page 65 and 66:
6 611Milieugeschiedenis 848-849 con
Page 67 and 68:
4 5 dominantie, controle en hiërar
Page 69 and 70:
Geschiedenis van de openbare gezond
Page 71 and 72:
11 12 Signalementen Baxter, J. O.,
Page 73 and 74:
In zijn inleiding stelt Waddell een
Page 75 and 76:
2 3 Verder zijn er jonge en enthous
Page 77 and 78:
and conferences, of which the next,
Page 79 and 80:
10 11 Gender, technologie en milieu
Page 81 and 82:
Daniela Bertoletti Francesca Carlin
Page 83 and 84:
een deel van de werken. Zij hoopte
Page 85 and 86:
21 22 University of Michigan (1998)
Page 87 and 88:
Page 89 and 90:
4 5 de orde worden gesteld. Dragend
Page 91 and 92: im Europäischen Handelssystem der
Page 93 and 94: uitgevochten. De grootste tegenstan
Page 95 and 96: 15 16 dan in Berlijn. In 1929 schat
Page 97 and 98: logie. In een volgend nummer van Ne
Page 99 and 100: 22 23 History and Environment: Euro
Page 101 and 102: The healthy Life, People, Perceptio
Page 103 and 104: in the lower Po plain (Northern Ita
Page 105 and 106: 6 64 contactblad van de stichting n
Page 107 and 108: 4 5 History is op de hoogte van dez
Page 109 and 110: ouw. Voor het transport waren water
Page 111 and 112: het bijdragen aan het respect dat b
Page 113 and 114: 15 16 Boekbesprekingen op internet
Page 115 and 116: Fourier’s Theory of Terrestrial T
Page 117 and 118: 22 23 ing the attraction of populat
Page 119 and 120: Sanitary reform: -The development o
Page 121 and 122: l9th century to mid 20th Britain) D
Page 123 and 124: 6 65 contactblad van de stichting n
Page 125 and 126: Bijdrage tot de historische ecologi
Page 127 and 128: Crematie in Duitsland De ontwikkeli
Page 129 and 130: overigens heel anders dan die van M
Page 131 and 132: Dr. Christoph Bernhardt (Institut f
Page 133 and 134: 21 22 mits; survival and re-buildin
Page 135 and 136: 25 26 eenth-century France, PhD The
Page 137 and 138: 66 Redactioneel 6 contactblad van d
Page 139 and 140: 4 5 Er is nu een nieuwe vereniging
Page 141: 8 9 en bosexploitatie en -beheer op
Page 145 and 146: 16 17 De maakbaarheid van de samenl
Page 147 and 148: 20 21 Ik kan niet beoordelen in hoe
Page 149 and 150: 24 25 the German practice had a lot
Page 151 and 152: 28 29 Borscheid, P., Der Einzug der
Page 153 and 154: Renes, J., Landschappen van Maas en
Page 155 and 156: 67 Redactioneel Het onderzoeksveld
Page 157 and 158: vergunningen. Dit drukt zich ook ui
Page 159 and 160: 9 10 werd gedaan op oppervlakte wat
Page 161 and 162: einde van de negentiende eeuw lijkt
Page 163 and 164: 17 18 tieve regering van Thatcher h
Page 165 and 166: 21 22 as a history of failure The n
Page 167 and 168: lecombe, University of East Anglia,
Page 169 and 170: Auster, R. en H. Behrens (eds.), La
Page 171 and 172: Technisierung des ländlichen Raume
Page 173 and 174: 3 4 Milieuhistorica Petra van Dam w
Page 175 and 176: 7 8 geleden, betekent nog niet dat
Page 177 and 178: 11 12 met potentieel besmet water o
Page 179 and 180: European University Institute (EUI)
Page 181 and 182: 20 21 ting cause-and-effect relatio
Page 183 and 184: Topics of Discussion in the Session
Page 185 and 186: • Hassan, John, Manchester Metrop
Page 187 and 188: • Patterns of professionalisation
Page 189 and 190: 37 38 Het tentoonstellingsboek, uit
Page 191 and 192: 1917-1925, PhD City University of N
Page 193 and 194:
Brill, 2000), pp. 183-216. Worboys,
Page 195 and 196:
Petite Histoire -1 Een nakomeling v
Page 197 and 198:
ewaard zijn. Hier ligt een functie
Page 199 and 200:
10 11 Oproepen The Book of Nature.
Page 201 and 202:
14 15 natuurlijk altijd moeilijk bl
Page 203 and 204:
18 19 matie uit de eerste hand hebb
Page 205 and 206:
22 23 i.e. hoe lang is een bepaalde
Page 207 and 208:
26 27 Dit artikel staat ook in Chri
Page 209 and 210:
30 31 ing National Socialist ideolo
Page 211 and 212:
34 35 (cloth), 0231112092 (pbk.). M
Page 213 and 214:
38 39 du colloque tenu à Tours du
Page 215 and 216:
42 43 Smil, V., Enriching the Earth
Page 217 and 218:
46 47 bestos magnate to environment
Page 219 and 220:
mid-nineteenth century crinoline cr
Page 221:
120. Semino, O., G. Passarino, P. J
show all

Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiene en Milieu, 1999-2001 ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?