Jacek Kajtoch.

ludowymi. W ten sposób obydwa poematy stanowią jedność problemową.
Nie bez przyczyny piątą pieśń „Góry Chełmskiej" kończy
relacja z wystąpienia Engla, śmiałego mówcy, bojownika
o język polski w szkołach, twórcy „Śląskiej Pomocy Naukowej":
„Góro, coś zewnątrz gliną, a wewnątrz kamieniem,
Udaruj odchodzący lud tym upewnieniem:
Że i w jego mdłym ciele duch jak lita skała,
Którego ni wróg chytry ni nieszczęść nawała
Nie złamie, nie rozkruszy, póki bój prowadzi
O swe prawo do życia i sam się nie zdradzi;
Póki pomny swej wielkiej i świętej przeszłości
Słowem, czynem pokaże, iż godzien przyszłości!"
(V, 529—536)
Najgłębsze wartości „Góry Chełmskiej" leżą w tych warstwach
ideowych, które dokumentują nieprzejednany stosunek
Bonczyka do pruskiego militaryzmu i szowinizmu, niechęć do
„faterlandu" zniemczonych warstw posiadających i niczym niewzruszoną
ufność w żywotność społeczną i nieskażoną polskość
mas ludowych.
Środkowe pieśni poematu, najbardziej dyskusyjne i aktualne,
powstały najprawdopodobniej w pierwszych tygodniach 1886 roku,
na krótko przed opublikowaniem całości. Ewidentnie korespondują
one z sytuacją, jaka zaistniała po 1884, kiedy nastąpiła zmiana
polityki Bismarcka wobec kościoła katolickiego i zaostrzyły
się represje antypolskie. Jednym z zadań „Góry Chełmskiej" było
ukazanie postaw politycznych i społecznych polskich księży na
Śląsku w latach bezpośrednio następujących po Kulturkampfie.
Niektóre fragmenty poematu, odznaczające się wewnętrznymi
sprzecznościami, sprawiały interpretatorom wiele trudności. Bonczyk
nie interweniował bezpośrednio w poemat, nie komentował
od razu wypowiedzi swoich bohaterów. Poeta zajął pozycję obserwatora
— wypływającą zresztą z tradycji epickiej — chciał
jedynie jak najwierniej zarejestrować kursujące naówczas poglądy.
Na czele nowego utworu zamieścił jako motto fragment
z „Satyr" Horacego: „et mihi dulces ignoscent, quid peccare
stultus, amici". Zachodzi pytanie, o jakich błędach głupoty
jest tutaj mowa, jakie przewinienia mają autorowi wybaczyć