Bijlage 15 Archeologie - ruimtelijkeplannen.enschede.nl ...

BAAC bv Aanvullend Archeologisch Onderzoek Enschede, Usseler es
Afb. 1: ligging van het onderzoeksgebied.
1.2 Landschappelijke achtergrond 2
Het plangebied ligt in het oostelijk zandgebied, ten oosten van de rivierklei van de Gelderse
IJssel en de Oude IJssel. Het gebied wordt gekenmerkt door een sterk verbrokkeld reliëf: op
korte afstand komen grote verschillen voor in hoogteligging, bodemtypen en
waterhuishouding. De bedekking van het gebied door landijs ten tijde van het Saalien
(200.000-130.000 BP) is van grote betekenis geweest voor de huidige reliëfverschillen. In het
oostelijk zandgebied komen enkele stuwwallen uit het Saalien voor. De stuwwallen zijn voor
een deel door het ijs overreden, wat blijkt door het voorkomen van keileem. In de laatste
ijstijd, het Weichselien, worden fluvio-periglaciale afzettingen en dekzanden afgezet. Het
reliëf wordt daarna gekenmerkt door vlakke, afvoerloze depressies en dekzandkopjes,
afgewisseld met langgerekte ruggen.
De geologische kaart laat zien dat het centrale deel van het plangebied uit grondmorene met
een dekzandbedekking dunner dan 2 meter bestaat. De grondmorene vormt een noord-zuid
lopende rug, welke duidelijk de stroomrichting van het landijs aangeeft.
Op de geomorfologische kaart is te zien dat het centrale deel uit een hoge grondmorene
bestaat, al dan niet bedekt met dekzand en/of een oud bouwlanddek. Rondom het centrale
deel bevinden zich (vlakte van) grondmorene, al dan niet met welvingen. Aan de westzijde
komen tevens gordeldekzandruggen voor.
Van de in totaal zes onderzoeks-deelgebieden liggen de gebieden 1 t/m 4 op de hoge
grondmorene, gebied 5 ligt op grondmorene en gebied 6 op een gordeldekzandrug.
De bodem van de onderzoeksgebieden bestaat uit hoge zwarte enkeerdgronden. Dit
bodemtype wordt meestal aangetroffen op de hoger en droger gelegen zandgronden, in dit
geval met grondwatertrap VII. Dergelijke bodems zijn meestal in gebruik als akker.
Enkeerdgronden zijn gronden met een niet vergraven, humushoudende bovengrond die
dikker is dan 50 cm, ook wel esdekken genoemd. Deze esdekken ontstaan door het
gedurende geruime tijd opbrengen van potstalmest op de akker. De potstalmest bestond uit
een mengeling van mest en (gras- of heide)plaggen. Op deze wijze kon een akkercomplex
gedurende eeuwen in gebruik blijven zonder uitgeput te raken. Hoewel men er in het
verleden van uit ging dat de ouderdom van een esdek tot de 11 de eeuw kon teruggaan, is het
door onderzoek duidelijk geworden dat de Overijsselse esdekken niet verder teruggaan dan
de 16 de eeuw. 3 De potstal wordt beschouwd als een relatief recente landbouwtechnische
ontwikkeling, die in de 18 de en 19 de eeuw zijn uiterste graad van perfectie bereikte. In
hoeverre de Romeinse ‘potstallen’ als echte potstallen moeten worden beschouwd valt nog
te bezien.
In gebieden met esdekken dient rekening te worden gehouden met een rijk bodemarchief.
Vanwege de ophoging van het terrein zijn archeologische sporen vaak goed afgedekt en
beschermd tegen latere verstoring.
1.3 Historische achtergrond 4
De geomorfologie van een gebied bepaalde vroeger in hoge mate waar in Overijssel
gewoond werd. Een groot gedeelte van de provincie bestond uit lage dekzanden, moerassen
en beek- of rivierdalen. Slechts de hoge dekzanden, stuwwallen en smeltwaterafzettingen
waren geschikt voor bewoning.
Vanaf de 10 de of 11 de eeuw vindt er een omslag in locatiekeuze plaats. De boerderijen
verschoven van de hogere zandgronden naar de lagere delen aan de rand hiervan. In de
12 de en 13 de eeuw werden de akkerarealen sterk uitgebreid, wat tot gevolg had dat de
2 Schorn 2004, Kenemans 2005.
3 Van Doesburg et al 2007.
4 Schorn 2004, Van Doesburg et al 2007.
Concept versie 4 augustus 2008 5