Bijlage 15 Archeologie - ruimtelijkeplannen.enschede.nl ...

BAAC bv IVO Usseler es Noord, gemeente Enschede
Plaggenbemesting
Kenmerkend voor de laat middeleeuwse landbouw op de zandgronden is de
plaggenbemesting. De introductie van plaggenbemesting hing samen met de overgang
op een veel intensievere vorm van akkerbouw, de zogenaamde “eeuwige
roggeverbouw”. Hierbij werd in oktober rogge ingezaaid, in augustus van het jaar erop
geoogst en in oktober opnieuw ingezaaid, zodat de akkers per jaar slechts twee
maanden braak lagen. Braakligging in de winter kwam in de Middeleeuwen vaker voor,
waarbij een zomergraan zoals haver, gerst of vlas als tussengewas werd gebruikt. De
precieze samenhang tussen de overschakeling op plaggenbemesting en de eeuwige
roggebouw is niet bekend. Als redenen worden genoemd het op peil houden van de
vruchtbaarheid van de akkerbodems bij uitbreiding van het akkerareaal, maar ook
vergroting van het vochthoudend vermogen zou, vooral op de drogere zandgronden,
van belang zijn geweest.
Hoe het ook zij, plaggenbemesting en eeuwige roggebouw werden tussen de 10 e en
de 14 e eeuw op grote schaal ingevoerd. De akkers bleven door deze bemesting
permanent in gebruik. In Drenthe en Twente worden ze essen genoemd.
Het gebruik van de karploeg met meerdere ingespannen dieren maakte het maken van
bochten moeilijker. Om die reden ging men bij nieuwe ontginningen over tot de aanleg
van zeer lange percelen. Op grond hiervan kunnen oudere delen van de essen worden
onderscheiden van de uitbreidingen uit latere tijd. Wanneer lange, smalle percelen in
dezelfde richting liggen, vaak aansluiten op de boerderijen en stuk voor stuk vanaf één
zijde bereikbaar zijn spreekt men van éénstrepige essen. Deze komen met name voor
in gebieden met een regelmatig hellend reliëf, zoals bijvoorbeeld op de flanken van
stuwwallen.
Ontbossing
Vanaf de Middeleeuwen vindt er een grootschalige aantasting van het bosbestand
plaats. Hierdoor werden vanaf de Late Middeleeuwen aaneengesloten bossen een
zeldzaamheid. Heidevelden en graslanden domineerden voortaan het landschap.
De bosbegroeiing werd aangetast door de aanleg van permanente akkers. Door de
overbeweiding kon geen herstel van de bosvegetatie plaatsvinden. Daarnaast leverden
de bossen bouwmaterialen en andere geriefmaterialen. Hout diende als brandstof voor
verwarming, de bakoven en voor de productie van houtskool ten behoeve van de
ijzersmelterij en de ijzerbewerking. Op veel plaatsen waren de gevolgen rampzalig. Er
ontstonden zandverstuivingen, waardoor soms zelf verplaatsing van hele dorpen
noodzakelijk werd.
Verkaveling
Esnederzettingen vormen een aanpassing aan gebieden met een onregelmatig reliëf,
waar slechts beperkte, hogere en daardoor drogere delen van het terrein geschikt
waren als akkerland. Die geschiktheid werd nog versterkt vanwege de grotere
humusrijkdom, veroorzaakt de oorspronkelijke loofwoudvegetatie (bruine bosbodems
of moderpodzolen). Het grasland lag in de meer uitgestrekte lagere terreindelen. Voor
de bouw van boerderijen werd over het algemeen voor een situering bij de gronden die
het meest intensief in gebruik waren gekozen, dus tussen akkerland en grasland, daar
waar water op bereikbare afstand of in de diepte kon worden gewonnen.
Het oudste permanente akkerland moet trouwens meestal in een zone buiten de essen
worden gezocht, bij de betrekkelijk grote onregelmatig blokvormige en omwalde
huiskampen, waarop de oudste boerderijen zijn te vinden.
12