Bijlage 15 Archeologie - ruimtelijkeplannen.enschede.nl ...

7 Spek, 2004
8 Berendsen, 1997.
9 Codering Archeologisch Basis
Register : VME D tot LME B.
10 Groenewoudt, Spek & Van der Velde
1998. Spek 2004.
4 Fysisch geografisch onderzoek: landschap en bodemopbouw
W. van Zijverden
4.1 Inleiding
In het kader van een grootschalig IVO op de
Usseler es is een aantal profielen opgenomen.
Op basis van deze profielopnamen, het
verkennend booronderzoek en enkele waarnemingen
van Isarin en Van der Kroft
(Archeologic) is een korte landschappelijke
beschrijving gemaakt. De Usseler es beslaat
een groot oppervlak van in totaal 155 hectare.
Tweederde hiervan omvat bouwland, de
rest is grasland met enige bebouwing van
boerderijen. Zowel de es als het oorspronkelijk
landschap is grotendeels in tact. De geologische
kennis van het gebied is gebrekkig.
Daarnaast is de kennis van de ontwikkeling
van essen in dit type landschap vooral gebaseerd
op studies uitgevoerd in Drenthe. 7 Het
plangebied omvat een groot aaneengesloten
oppervlak waardoor de unieke mogelijkheid
bestaat grip te krijgen op de ontwikkeling
van het landschap en het gebruik van dit
landschap door de mens door de eeuwen
heen.
Regionale ontwikkeling
Het gebied is gelegen in het oostelijk zandgebied.
In dit gebied komen enkele stuwwallen
voor die gevormd zijn in het Saalien. De
oostelijke stuwwallen bestaan uit gestuwde
tertiaire mariene afzettingen. De stuwwallen
zijn gedeeltelijk overreden waardoor grondmorene
(keileem) voorkomt op deze afzettingen.
Deze grondmorene vormt plaatselijk een
relatief dik pakket. Het grootste deel van het
pleistocene oppervlak in het oostelijk dekzandgebied
bestaat uit fluvioperiglaciale
afzettingen die in het Weichselien zijn
gevormd en dekzand. Het dekzand landschap
is doorsneden door beekdalen.
Hierdoor zijn langgerekte dekzandruggen
doorsneden zodat een landschap is ontstaan
met een gevarieerd reliëf van kleine dekzandkopjes
en droge dalen. 8
Volgens de geologische kaart wordt het centrale
deel van de Usseler es gevormd door
een grondmorene afgedekt met een pakket
dekzand dunner dan twee meter. Het gebied
rondom de Usseler es bestaat uit fluvioperiglaciale
afzettingen dikker dan 2 meter. De
geomorfologische kaart schetst een vergelijkbaar
beeld. Aan de westzijde van de
morenerug zijn twee kleine dekzandruggetjes
aangegeven. Aan de oostzijde bevindt
zich een deel van een droog dal. De bodemkaart
geeft voor het grootste deel van het
terrein een hoge zwarte enkeerdgrond aan.
In het lager gelegen deel van het onderzoeksgebied
worden veld- en laarpodzolen,
en beekeerdgronden aangegeven.
De ontwikkeling van esdekken
Een es is een terrein dat is opgehoogd met
van elders aangevoerd materiaal waarbij het
doel is de bodemeigenschappen van het
betreffende terrein te verbeteren. Daarbij kan
men bijvoorbeeld denken aan een verbetering
van de vochthuishouding en de bodemvruchtbaarheid.
Een es, in noordoost Nederland ook wel aangeduid
met de termen eng of enk, kan getypeerd
worden als gemeenschappelijk
bouwland. Essen zijn ontstaan gedurende de
Volle Middeleeuwen 9 en vormen een onderdeel
van het historische landschap van een
buurtschap waartoe bijvoorbeeld ook de dorpen,
graslanden en gemeenschappelijke
gronden behoren. Met de term gemeenschappelijk
wordt geduid op een groep
gebruikers die gezamenlijk een bodemkundige
eenheid, bijvoorbeeld een dekzandrug,
ontginnen en gezamenlijk zorg dragen voor
het onderhoud van omheiningen en toegangswegen.
Iedere gebruiker bezit evenwel
zijn eigen stuk grond. Als gevolg van gewijzigde
eigendomsrechten, vererving e.d. ontstonden
in de loop der eeuwen tal van kleine
percelen die middels historisch-geografisch
onderzoek nader in kaart te brengen zijn.
Essen onderscheiden zich van zogenaamde
kampen of eenmansessen. Deze laatste categorie
betreft een individuele ontginning en in
gebruik name van landbouwgronden.
Vaak wordt het begrip es gelijkgesteld met
een verhoging die ontstaan is door het
opbrengen van een plaggendek. Onderzoek
naar deze dekken heeft echter aangetoond
dat deze plaggendekken over het algemeen
te dateren zijn in de Nieuwe tijd (15 e /16 e
eeuw voor Oost-Nederland). 10 Deze ophoging
vond plaats met behulp van mest vermengd
met plaggen uit de potstal. Het is het zand
dat zich tussen de plaggen bevond dat de
ophoging bewerkstelligd heeft. In sommige
gevallen is de verhoging een onbewust
gevolg van een bemestingstechniek, in sommige
gevallen betreft het intentionele ophogingen,
bijvoorbeeld om depressies en
gedeeltes van beekdalen op te vullen.
Voor het vermengen van de mest in de potstal
kon gebruik gemaakt worden van bosstrooisel,
heideplaggen of plaggen afkomstig
uit de beekdalen. Aan de kleur van het plaggendek
kan de herkomst van de plaggen
worden afgelezen. In plaggendekken zijn
vaak verschillende gelaagdheden herken-
ADC ArcheoProjecten Rapport 413 Enschede, Usseler Es
8