De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

148
de verzorgingsstaat herwogen
menselijk zoeken naar zekerheid en vermijden van risico’s in het algemeen. Er is,
met andere woorden, ook veel ‘verzekering’ (arrangementen, zekerheidszoekend
gedrag) buiten de collectieve sector. Zo zorgen gezin, familie en samenlevingsverbanden
voor bepaalde zekerheden. Ook is er in beginsel substitutie mogelijk
tussen (je) verzekeren en sparen (reserves achter de hand houden). Bij die keuze
tussen verzekeren en sparen zijn de omvang en de spreiding van het risico
belangrijke overwegingen. Verzekeren is een doelmatige vorm van inkomensbescherming
voor risico’s die kunnen leiden tot een omvangrijke schade en die
ongelijk gespreid zijn over de populatie. Voor een groot risico als duurzame
arbeidsongeschiktheid of langdurige werkloosheid is sparen een onhaalbare
kaart. Sparen is eerder een optie voor risico’s waar veel mensen ooit mee te
maken krijgen, zoals aanvullende pensioenen, of voor kleine risico’s die samenhangen
met nalatig gedrag.
Motieven voor sociale verzekeringen
Naast sociale verzekeringen kennen we ook een omvattende particuliere
verzekeringsmarkt waarin tal van verzekeringen worden aangeboden – niet
alleen reis- en autoschadeverzekeringen, maar ook bijvoorbeeld verzekeringen
tegen vormen van inkomensverlies. Dit impliceert dat er ook altijd een zekere
substitutie (mogelijk) is tussen de publieke verzekeringen van de verzorgingsstaat
en de eveneens omvangrijke private component. Private verzekeringen
vormen een enorme bedrijfstak op wereldschaal; sociale verzekeringen een
grote, bijna altijd nationaal georganiseerde activiteit. Waarom is er die splitsing
tussen wat op de markt wordt verzekerd en wat door de overheid wordt
geregeld?
In de eerste plaats neemt de overheid soms de rol van verzekeraar op zich omdat
de markt het slecht kan. Dat is het geval bij gecorreleerd risico of systeemrisico.
In een economische recessie verdubbelt bijvoorbeeld het werkloosheidsrisico
vergeleken met het niveau tijdens een hoogconjunctuur. Alleen de
overheid kan zulke risico’s dragen en de kosten ervan omslaan en spreiden in
de tijd, door het financieringstekort tijdens de recessie te laten oplopen en
later weer af te bouwen. Een hypothetische private werkloosheidsverzekering
daarentegen zou vermoedelijk leiden tot een verdubbeling van de premie
tijdens een laagconjunctuur; uit oogpunt van een maatschappelijk gewenste
evenwichtige macro-economische ontwikkeling in de tijd is dat ongewenst.
Verder speelt dat er twee belangrijke vormen van ‘verzekeringsfalen’ zijn:
averechtse selectie (adverse selection) en het morele gevaar van oneigenlijk
gebruik en misbruik (moral hazard). Averechtse selectie doet zich voor
wanneer verzekeraars hun risicopopulatie willen selecteren, dat wil zeggen:
sommige mensen uitsluiten van een verzekering. Sociale doelstellingen van
verzekeringen, bijvoorbeeld solidariteit tussen allen, kunnen hierdoor niet
gerealiseerd worden. Een ander probleem bij private verzekeringen is dat een
verzekeraar de kenmerken van zijn verzekerde populatie vaak niet goed kan
inschatten en – zekerheidshalve – de premie (te) hoog inzet, met als mogelijk