De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

70
de verzorgingsstaat herwogen
in de meeste oecd-landen, de afgelopen twintig jaar het risico op armoede
verschoven van ouderen naar kinderen en de gezinnen waarin ze opgroeien.
Kwalitatief individualisme
Door de stijging van het onderwijsniveau en de aanwezigheid van een breed scala
aan verzorgingsarrangementen, maar ook door de mogelijkheid om veelvormige
sociale verbanden aan te gaan, zijn mensen zichzelf in toenemende mate gaan
beleven als individuen die hun eigen levenspad vorm kunnen geven. Op dat laatste
gaan we hier kort in. De sociale verbanden waarin Nederlandse burgers leven,
zijn er anders uit gaan zien: ze zijn breder en wisselender geworden. Er is wel
eens uitgerekend dat een boer in de achttiende eeuw in heel zijn leven even veel
verschillende mensen tegenkwam als menig moderne Nederlander in een dag. De
(fysieke en psychologische) afstand ten opzichte familieleden die elders wonen,
is groter geworden; maar ook de betekenis van buren is afgenomen. De traditionele
integratiekaders als kerk, leger en buurt hebben aan invloed ingeboet. De
gemeenschappen waarin moderne burgers leven zijn groter, en bovendien kunnen
ze in de loop der jaren wisselen. Het zijn, zoals sociologen dat noemen ‘lichte
gemeenschappen’. Burgers kunnen zich deze lichtheid permitteren omdat hun
inkomen meestal verder strekt dan de meest noodzakelijke levensbehoeften en
omdat ze in geval van nood kunnen terugvallen op verzorgingsarrangementen.
Bij de lichtheid van de sociale verbanden hoort het idee dat men op zichzelf staat,
individu is, en op unieke wijze vorm aan het leven kan en moet geven. Waar het
nastreven van individualiteit enkele eeuwen geleden een privilege was voor een
kleine bovenlaag, is het in de twintigste eeuw een mogelijkheid geworden voor
brede lagen van de bevolking. Schnabel (1984) stelt in dit verband, in navolging
van Simmel, dat kwantitatief individualisme (ieder kreeg in praktische zin de
mogelijkheid om niet langer volledig afhankelijk van anderen te zijn) is overgegaan
in kwalitatief individualisme (iedereen kan inhoud geven aan een eigen
levensproject). De veelbesproken individualisering – een ambigue term – is dus
mede een product van de verzorgingsstaat. Hij brengt overigens niet met zich
mee dat individuen onderling grotere sociale verschillen gaan vertonen. Bij het
vormgeven van het eigen levensproject blijken mensen vaak dezelfde idealen
na te streven. De opvattingen van de Nederlandse autochtone bevolking zijn nu
homogener dan in de jaren zestig, toen er nog een generatieconflict geconstateerd
kon worden.
Nederland is dus een middenklasseland geworden, waarin zich een proces van
individualisering heeft voorgedaan, maar meer in psychologische dan in sociale
zin. Gelijkheid in rechten en (de mogelijkheid tot het verwerven van) bezittingen
is een wijdverbreid ideaal geworden. Gelijkheid in culturele zin wordt minder
positief geduid: flatgebouwen die uniformiteit uitstralen, figureren als afschrikwekkend.
Waar rangen en standen verdwenen, werden pluriformiteit en het
benadrukken van smaak en culturele verschillen van belang. Juridische, economische
en sociale gelijkheid verschaft mensen de kans om zich te profileren op
het punt van presentatie en leefstijl – iets waar allerlei nieuwe subtiele onderscheidingen
en hiërarchieën bij komen kijken.