De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

220
de verzorgingsstaat herwogen
verbindende functie van de verzorgingsstaat heeft meestal in de schaduw gestaan
van haar andere functies. Verzorgen, verzekeren en verheffen zijn altijd de meer
in het oog springende functies geweest, waardoor het belang van ‘verbinden’
– zowel als voorwaarde voor en als gevolg van de andere functies – niet steeds de
aandacht heeft gekregen die het verdient.
Nieuwe verbindingsopdracht
De samenleving is al lang niet meer dezelfde als direct na de Tweede Wereldoorlog,
laat staan als die van de beginjaren van de verzorgingsstaat. Hoewel van een
andere orde dan de calamiteiten en spanningen van destijds, is het door het
ouder, diverser, hoger opgeleid en mondiger worden van burgers, noodzakelijk
geworden om de verbindingsfunctie opnieuw tegen het licht te houden. Oftewel,
na de historische verbindingsopdrachten die zojuist genoemd zijn, staat de
Nederlandse samenleving nu voor een nieuwe verbindingsopdracht. De uitdagingen
en de daaraan gekoppelde potentiële maatschappelijke tegenstellingen
zijn beschreven in hoofdstuk 3.
De eerste mogelijke scheidslijn die kan worden geïdentificeerd is die tussen rijk
en arm. Belastingheffing en inkomensoverdrachten lijken er vooralsnog aan bij
te dragen om het Nederlandse inkomensgebouw internationaal vergeleken
redelijk egalitair te houden. De vraag is of ze daar in het licht van de ontwikkelingen
in de (internationale) economie ook in de toekomst in zullen slagen.
Skill-biased technological change zou tot een tweedeling op de arbeidsmarkt
kunnen leiden. Terwijl de vraag naar hooggeschoolde werknemers naar verwachting
verder zal toenemen, geldt dat niet voor de onderzijde van de arbeidsmarkt.
Afhankelijk van de effectiviteit van het onderwijsbestel als ‘verheffingsmachine’
kan dat tot tekorten aan de bovenzijde en overschotten aan de
onderzijde leiden, met opwaartse inkomenseffecten aan de bovenkant en neerwaartse
aan de onderkant tot gevolg. De vraag is of zo’n scenario reëel is, en zo
ja, wat er aan te doen valt.
De tweede tegenstelling is die tussen jong en oud. In hoofdstuk 6 is geconstateerd
dat de Nederlandse verzorgingsstaat van oudsher relatief karig is voor
kinderen en gezinnen, en relatief genereus voor ouderen en gepensioneerden.
Dit intergenerationele contract kan redelijk stabiel blijven zolang de kosten
ervan omgeslagen kunnen worden over een voldoende aantal jongeren, en
zolang die jongeren er zich verzekerd van weten dat zij later ook zo bejegend
zullen worden. Vergrijzing en ontgroening zetten dat contract echter onder
druk. Een steeds geringer aantal jongeren zal in de toekomst moeten voorzien in
de stijgende verzorgingskosten van ouderen – die bovendien naar verwachting
nog een paar jaar ouder gaan worden. Bovendien vrezen jongere generaties dat
de overheid het vergrijzingsvraagstuk zal aanpakken door onder meer de toegang
tot voorzieningen, alsmede hun generositeit, te gaan beperken voor komende
generaties. Ook hier is de vraag of dit een realistische verwachting is – zijn er al
tekenen van intergenerationele conflicten waar te nemen? – en zo ja, wat valt er
aan te doen?