De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

de functies van de verzorgingsstaat
Nederland was ooit een land waarin standen duidelijk herkenbaar waren. Enerzijds
was er binnen de steden het onderscheid tussen de aristocratie, de middenstand
en de fabrieksarbeiders. Anderzijds waren het buiten de steden de boeren
en landarbeiders die verschilden van de stedelingen. Die onderscheiden hebben
sterk aan betekenis ingeboet. Voor een deel is dat terug te voeren op het herverdelende
karakter van de verzorgingsstaat, zoals dat bijvoorbeeld via de belastingen
vorm krijgt. Voor een minstens zo groot deel is dat echter terug te voeren op wat
de eigen normstelling van de instituties en professies van de verzorgingsstaat zou
kunnen worden genoemd. Voor onderwijzers, maar ook voor artsen, belastinginspecteurs
en uitvoerders van de sociale zekerheid, bestaat er geen onderscheid in
rang en stand. De beroepsethiek van deze groepen schrijft voor dat iedereen naar
vermogen onderwijs krijgt, dat artsen zich bij hun beslissingen slechts laten
leiden door de mate van ziekte, en dat rechtsgelijkheid het hoogste goed is in de
uitvoering van de sociale zekerheid en de fiscaliteit. En waar deze professies en
instituties van de verzorgingsstaat een belangrijk deel van het dagelijkse leven
zijn gaan uitmaken, heeft het traditionele onderscheid in klassen en standen sterk
aan betekenis ingeboet.
Het was dus een van de functies van de verzorgingsstaat om verbindingen tussen
verschillende groepen tot stand te brengen, maar hij heeft ongetwijfeld zelf
nieuwe verschillen tussen sociale groepen gemaakt en versterkt. Allerlei ‘oude’
sociale onderscheidingen, zoals die tussen standen, hebben aan betekenis ingeboet.
Tegelijkertijd zijn er nieuwe ontstaan, zoals tussen ‘zwarte’ en ‘witte’ scholen.
Elkaar veronderstellen en versterken
De Nederlandse verzorgingsstaat, zo blijkt uit deze historische reconstructie,
kent niet alleen diepe wortels, maar ook brede. Waar tegenwoordig verzorgingsstaat
bijna gelijkgesteld wordt met sociale zekerheid, blijkt bij nadere analyse dat
het adequater is om te spreken over verschillende perioden waarin dan weer de
ene functie sterk in de belangstelling stond, en dan weer de andere. Andere functies
zijn in zo’n periode niet weg, maar blijven wat op de achtergrond. Verzekeren
mag de afgelopen decennia sterk op de voorgrond treden, in eerdere perioden
wisselden verzorgen, verheffen en verbinden elkaar af als meest dominante functie
in het maatschappelijk debat en het beleidsdiscours.
De vier functies, zo ligt ook besloten in de beschrijving, zijn functies die elkaar
veronderstellen en versterken. Publieke verzekeringen kunnen alleen bestaan als
er ook een vorm van verbondenheid gevoeld wordt – en omgekeerd produceren
verzekeringen ook verbondenheid. Paupers verheffen was een doel op zichzelf,
maar het droeg ook bij aan vormen van verbinding – en was daarmee bovendien
een manier om ‘de samenleving’ bij elkaar te houden. Het verzorgen van zieken
en armen was eveneens een manier om ze ‘erbij te houden’. Verheffen was ook
een manier om mensen te leren beter in hun levensonderhoud te voorzien, en
daarmee tegelijk een vorm van verzekeren. De zorg voor kinderen heeft altijd ook
in het teken van verheffen gestaan. Verzorgen, verzekeren, verheffen en verbin-
51