De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

maakt de Wet op het Middelbaar Onderwijs de introductie van de hbs mogelijk –
een opleiding alleen voor jongens, gericht op de vaardigheden die nodig zijn
voor het bemensen van kantoren en het bedrijven van moderne handel, waarin
papierwerk een niet meer weg te denken element is. Juist waar vrouwen anders
gevormd moeten worden, ontstaan iets later, en in een trager tempo, voor hen
speciale scholen. Als tegenhanger van de ambachtsschool ontstaat de huishoudschool
en als tegenhanger van de hbs de mms, al vrezen velen dat ook deze speciale
scholen nog zullen leiden tot een te eenzijdige verstandelijke ontwikkeling
bij meisjes. In het onderwijssysteem dat vorm krijgt manifesteert zich zo steeds
een subtiele strijd tussen de meer ‘verheffende’ motieven, vaak gegoten in morele
of culturele termen, en de meer economische motieven: onderwijs kwalificeert
voor banen op de arbeidsmarkt, of voor het goed kunnen doen verlopen van het
gezinsleven. Vanuit het eerste motief is het vaak de aristocratie, en later de
gegoede burgerij die voldoende onderwijs bepleit. Vanuit het tweede motief zijn
het ook de werkgevers die in de loop van de tijd steeds actiever voor onderwijs
pleiten. De curricula van alle genoemde opleidingen laten deze dubbele motivatie
ook steeds zien.
Het vormingsmotief gaat gaandeweg ook leven als het om kleine kinderen gaat.
Pedagogische noties doen hun intrede. Het idee van een ‘bewaarschool’ wordt
minder acceptabel, en concepten als die van Fröbel en Montessori beginnen hun
ingang te vinden.
Zo ontwikkelt zich in de twintigste eeuw een onderwijssysteem dat voor grote
groepen in de samenleving een belangrijk instrument wordt om zich te verheffen,
zowel voor de middenklasse als voor de arbeidersklasse. De wijze waarop, en
met name de mate waarin dat op een uniforme wijze vorm moet krijgen, blijft
daarbij steeds onderwerp van debat. Nederland kiest daarbij een middenweg: al
vroeg in de jaren zestig van de twintigste eeuw komt met de Mammoetwet een
beperkte vorm van segmentering tot stand, die door zijn doorstroommogelijkheden
overigens karakteristieken van een meer omvattend systeem kent. Verdergaande
varianten als de middenschool worden wel in discussie gebracht, maar
halen het uiteindelijk niet.
Het hoger onderwijs ten slotte raakt ook zijn standskarakter kwijt en wordt een
middenklassevoorziening – pas met de massale toestroom in de jaren zestig en
zeventig, en de komst van een stelsel van studiefinanciering, waarvan de contouren
terug te vinden zijn in de plannen uit 1957 voor een combinatie van een renteloze
lening en beurzen.
2.6 verbinden
de functies van de verzorgingsstaat
In wisselende perioden en met wisselende instrumenten zijn verzorgingsstaten
ook bedoeld om de binding tussen burgers te versterken. Aan deze vierde hoofdfunctie
die we onderscheiden, liggen op zichzelf weer verschillende motieven ten
grondslag.
45