De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

38
de verzorgingsstaat herwogen
en verbinden. In de volgende vier paragrafen worden deze functies stuk voor stuk
vanuit hun historische ontwikkeling verder toegelicht. Uit die reconstructie
blijkt dat de zwaarte van de doelstellingen wisselt in de tijd, net als de instrumenten
die worden ingezet om die doelen na te streven. Veel regels, wetten en instituties
krijgen daarbij vorm op basis van meer dan één doelstelling. De onderlinge
weging van die doelstellingen varieert ook. Naar tijd en naar de positie die
mensen innemen.
2.3 verzorgen
De eerste, meest manifeste functie van de verzorgingsstaat zit al besloten in het
woord: verzorging. Mensen in kwetsbare posities behoeven zorg. Dat uitgangspunt
is veel ouder dan de verzorgingsstaat, maar het vormt wel een van de duidelijkste
motieven voor het ontstaan van verzorgingsarrangementen. Dat fenomeen
is van alle tijden: onderlinge steunbetuiging in de kring van de familie en in het
dorp waarin men leefde. In institutionele zin kent het in de vorm van caritas ook
een eeuwenoude traditie.
Pas de laatste twee eeuwen is er sprake van een expliciete rol van de overheid.
Voor ons land is de eerste codificatie van grondrechten de Staatsregeling voor het
Bataafsche Volk uit 1798. Het eerste hoofdstuk ‘Algemeene Beginselen: burgerlijke
en staatkundige grondregels’ bevat in de vorm van artikel 62 een opdracht
aan de overheid betreffende de gezondheidszorg: “Zij strekt, insgelijks, door heilzaame
wetten, haare zorg uit tot alles, wat in het algemeen de gezondheid der
Ingezetenen kan bevorderen, met wegruiming, zoveel mooglijk, van alle belemmeringen”
(Bannier 1936, p. 52). In latere staatsregelingen kwamen de grondrechten
in een bescheidener opmaak voor. In de eerste grondwet van Nederland
van 1814 was geen aparte afdeling meer aan grondrechten gewijd, maar zijn de
verschillende grondrechten ondergebracht in verschillende hoofdstukken, in het
bijzonder het achtste hoofdstuk – ‘Van den Godsdienst, het openbaar onderwijs
en het arm-bestuur’ – met daarin artikel 141: “Als eene zaak van hoog belang
wordt ook het armbestuur en de opvoeding der arm-kinderen der aanhoudende
zorg der Regering aanbevolen. De Souvereine Vorst doet insgelijks van de inrigtingen
dienaangaande jaarlijks een uitvoerig verslag aan de Staten Generaal
geven” (Oud 1970, p. 691).
Dergelijke bepalingen hebben echter nog weinig praktische betekenis. Koning
Willem I werd aan het begin van de negentiende eeuw geconfronteerd met een
verdeeld Nederland. Er was geen sterk centraal gezag. Gemeenten en provincies
gingen in veel opzichten hun eigen gang. Fysieke verbindingen en meer centrale
controlemogelijkheden moesten nog tot ontwikkeling komen (Knippenberg en
De Pater 2002). Pas nadat er na 1840 een aantal aardappeloogsten na elkaar
mislukte, het percentage bedeelden van tien naar vijftien procent van de bevolking
steeg, de politieke onrust in de landen om ons heen fors groeide en er her en
der opstanden uitbraken, was de tijd rijp voor een verdere uitwerking van de
overheidsverantwoordelijkheid op het gebied van armenzorg. Met de grondwets