De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

36
de verzorgingsstaat herwogen
verzekeren, verheffen en verbinden. Mensen mogen van de samenleving waarin
ze terechtkomen verwachten dat die hen kansen biedt om vooruit te komen, zo
lijkt een diep gedeeld uitgangspunt: verheffing is een breed gedragen doel. De
omstandigheden daarvoor zijn echter niet altijd en voor iedereen gunstig; dat
impliceert vormen van verzekering tegen inkomensverlies, en verzorging waar
cognitieve of fysieke vermogens tekortschieten door ziekte of leeftijd. Dit alles
vindt plaats in een context waarin individuele kansen slechts betekenis krijgen in
relatie tot anderen – en ook de vormgeving van die relaties behoeft onderhoud:
verbinden. Verbinden en verheffen zijn de as van het positief inhoud geven aan
het leven. Verzorgen en verzekeren vormen de as van de opvang bij problemen.
Verzekeren en verbinden zijn daarbij vooral tweezijdige activiteiten; verzorgen
en verheffen vooral eenzijdig.
Deze vier onderscheiden functies hebben diepe fundamenten in de Nederlandse
samenleving. Verzorgen betekent hulp voor mensen die (al dan niet tijdelijk) niet
voor zichzelf kunnen zorgen. Die zorg kan bestaan uit: aandacht, geld, begeleiding,
ondersteuning of medische handelingen. Het is de prototypische taak van
de verzorgingsstaat en heeft diepe wortels. Verzekeren is van recentere datum
– al sloten Nederlanders al in de zestiende eeuw lijfrenteverzekeringen af – zeker
als het gaat om grote collectieve verzekeringen tegen armoede door het wegvallen
van werk of het vermogen om te werken. De sociale zekerheid die hieruit resulteerde,
vormt het boegbeeld van de verzorgingsstaat van de twintigste eeuw.
Verheffen gaat over het aanreiken van vaardigheden aan individuen en groepen
die hen in staat stellen om in economische en culturele zin hun eigen weg beter te
gaan. Verbinden ten slotte is de opdracht om vormen van onderlinge verbondenheid
tussen verschillende individuen en groepen tot stand te brengen of te bevorderen.
Dat kan uiteindelijk bijdragen aan een grotere maatschappelijke stabiliteit,
betrokkenheid en economische vooruitgang.
De laatste twee functies – verheffen en verbinden – worden de laatste decennia
wel af en toe genoemd, maar zelden in deze brede betekenis, en zelden ook als
opdracht van de verzorgingsstaat. De sociale zekerheid kleurt tegenwoordig het
beeld van de verzorgingsstaat in veel grotere mate. In historisch opzicht is dat
niet volledig terecht. Wie terugleest hoe oorspronkelijke plannen voor Europese
verzorgingsstaten eruitzagen, wordt gefrappeerd door het relatief beperkte
belang van sociale zekerheid. Het Beveridge-rapport uit 1942 ziet als ultieme doel
van de verzorgingsstaat: To slay the five giants of want, disease, ignorance, squalor
and idleness (unemployment) – let op de volgorde! Aan onderwijs wordt in dat
rapport dan ook veel aandacht besteed. Wie verder teruggaat in de geschiedenis,
ziet dat ook de introductie van de sociale zekerheid in Nederland pas vorm kon
krijgen toen de hogere standen zich ermee verzoenden dat hiermee een instrument
voor verheffing en verbinding werd gecreëerd.
Dit laatste voorbeeld maakt ook duidelijk dat functies niet precies samenvallen
met instituties en regelingen. Per periode neemt de manier waarop een dergelijk
doel praktische inhoud krijgt in de vorm van een regeling, een wet of een institu