De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

7 verheffen: investeren in een zachtmoedige
meritocratie
7.1 inleiding
verheffen: investeren in een zachtmoedige meritocratie
De Nederlandse verzorgingsstaat heeft altijd (ook) in het teken van verheffen
gestaan. Waar de wortels van de sociale zekerheid zoals die in het vorige hoofdstuk
aan bod kwam, eerder in (het begin van) de twintigste eeuw liggen, gaat
deze functie in sterke mate terug op de negentiende eeuw. In deze periode krijgt
het Nederlandse onderwijsbestel contouren en neemt de arbeidsmarkt moderne
vormen aan. In het verlengde daarvan vormen noties over kansen en mogelijkheden
voor ontwikkeling een belangrijk onderdeel van het maatschappelijk
discours. De vraag ligt voor hoe die noties inhoud te geven en wat het betekent
voor de vormgeving van de verschillende instituties.
Kenmerkend voor moderne samenlevingen is het funderende idee van individuele
gelijkwaardigheid. Het belang van dat idee wordt door alle grote politieke
stromingen onderschreven. Minder overeenstemming is er lange tijd geweest
over wat dat betekent, wanneer aan de norm van individuele gelijkwaardigheid
recht is gedaan, en wie daarvoor de voornaamste verantwoordelijkheid heeft.
Grof gezegd staan daarbij twee interpretaties tegenover elkaar: kansengelijkheid
en uitkomstgelijkheid. Kansengelijkheid vereist een maatschappelijk bestel
waarin vrije beroepskeuze wettelijk is gegarandeerd en waarin de overheid zich
garant stelt voor de toegankelijkheid van het onderwijs. Uitkomstgelijkheid
daarentegen is gebaseerd op een sociaal-wetenschappelijke analyse waarin de
formele gelijkheden van de burgerlijke maatschappij vooral gezien worden als
een toedekking van feitelijke ongelijkheden. De ‘negatieve vrijheden’ die bescherming
bieden tegen overmatige staatsbemoeienis en burgers de mogelijkheid
geven om via het schadebeginsel het civiele leven in goede banen te leiden,
is in dit perspectief ontoereikend om recht te doen aan het beginsel van individuele
gelijkwaardigheid. Naast ‘negatieve vrijheden’ zijn er dan ‘positieve vrijheden’
nodig die verdergaan dan contractvrijheid en formele toegangsgelijkheid
(Berlin 1958).
Beide interpretaties zijn in het licht van de voortgaande heterogenisering van de
samenleving achterhaald. Omdat verheffen in een geïndividualiseerde samenleving
niet uitsluitend de verantwoordelijkheid van de overheid kan zijn, maar in
toenemende mate toevalt aan het individu zelf, kan verheffen niet langer de vorm
aannemen van het van overheidswege ‘optillen’ van mensen tot aan een politiek
bepaald uitkomstenniveau. Daarvoor bestaan niet alleen redenen van politieke
opportuniteit (We’re all liberals now!), maar ook eigenstandige morele redenen.
Een eigentijdse uitwerking van het beginsel van individuele gelijkwaardigheid
moet namelijk zowel recht doen aan de notie van gelijkheid als aan de notie van
handelingsverantwoordelijkheid die er via de band van moderne persoonsconcepties,
waarin het autonoom denkende en handelende individu centraal staat, aan
moet worden toegevoegd. Alleen een verdeling van hulpbronnen en posities die,
181