De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

8 verbinden: overbruggen van sociale
afstand
8.1 inleiding
verbinden: overbruggen van sociale afstand
Verzorgingsstatelijke arrangementen hebben een belangrijke rol gespeeld bij het
verbinden van individuen en collectieven aan de vorming van de (Nederlandse)
natiestaat. Dat was het meest zichtbaar toen de Nederlandse identiteit onder
druk stond. En dat is vooral het geval geweest rond twee verschillende momenten
van buitenlandse bezetting: de Franse bezetting in de eerste jaren van de
negentiende eeuw en de Duitse bezetting van 1940-1945. Uit deze bezettingservaringen
kwam een verbindingsopdracht voort: de toenmalige politieke en
bestuurlijke elite richtte zich na de bevrijding op nieuwe publieke arrangementen.
Om van een verzameling individuen, groepen, dorpen en provincies een
hecht aaneengesmede nationale gemeenschap van risicodelers te maken, was het
zaak om hen te verbinden aan een aansprekend ‘project’: het project van wederopbouw
en modernisering (zie bijv. Knippenberg en De Pater 2002). Bovendien
werkte het door de buitenlandse bezetting opgelegde centrale gezag in een voorheen
nog erg gedecentraliseerd land als katalysator. Het bestendigde beide keren,
met andere woorden, ook na de bezetting mogelijkheden en capaciteit van centraal
bestuur.
De ontwikkeling van een verbindingsfunctie via de natiestaat speelt ook bij de
tegenstelling tussen arbeid en kapitaal. Dat begon zich af te tekenen in het spoor
van het eerste moderniseringsproject, en de bijbehorende industrialisatie en
urbanisatie van het Nederland van de late negentiende eeuw. Zoals in alle kapitalistische
economieën dreigde de sociale ontworteling waarmee de industrialisatie
gepaard ging, en de verscherping van de tegenstelling tussen bezitters en bezitslozen,
te leiden tot een erosie van het nationale saamhorigheidsgevoel. Was de
arbeider primair arbeider en pas daarna Nederlander, of was het Nederlanderschap
een afdoend integratiekader om de middelpuntvliedende krachten van de
kapitalistische productiewijze tegen te gaan? De wetgeving die vanaf het einde
van de negentiende eeuw werd ingevoerd (zie hoofdstuk 2) versterkte de integrerende
werking van de natiestaat door haar duidelijker en universeler – alhoewel
in de aanloop nog pover naar hedendaagse normen – een verzekerings- en een
verzorgingsfunctie te geven. Tegelijkertijd nam het iets van de scherpte van de
klassentegenstellingen weg.
De verzorgingsarrangementen die de Nederlandse inwoners samenbinden,
hebben in de loop der decennia een vanzelfsprekend karakter gekregen. Ze zijn er
nu eenmaal, net zoals de wegen, de riolering, het waterleidingnetwerk en andere
fysieke infrastructuur er nu eenmaal zijn. Al doende hebben ze hun emotioneelaffectieve
lading verloren (zoals die er ooit was voor de diamantslijpers die een
eerste sociale regeling met elkaar organiseerden, of rondom de oprichting van de
eerste ziekenfondsen om het ziekterisico met elkaar te delen, enzovoorts). De
219