De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

184
de verzorgingsstaat herwogen
Paragraaf 7.4 beantwoordt de vraag Wat te doen? Hoe kunnen eventuele verheffingstekorten
worden weggenomen? Welke aanpassingen en wijzigingen zijn er
nodig om de Nederlandse samenleving voor te bereiden op een wereld van toenemende
internationalisering, technologische verandering, heterogeniteit, en
vergrijzing en ontgroening? Hoe de werking van de verheffingsfunctie te verbeteren,
opdat de robuustheid en toekomstbestendigheid van de Nederlandse
verzorgingsstaat wordt vergroot?
Paragraaf 7.5 beantwoordt de vraag hoe een ‘zachtmoedige meritocratie’ eruitziet
en schetst in grove penseelstreken de arrangementen die benodigd zijn om een
toekomstige meritocratie van zijn scherpe kantjes te ontdoen.
7.2 verheffen in het onderwijs
Van oorsprong was het Nederlandse onderwijs vooral standenonderwijs. ‘Hoger’
en ‘lager’ duidden niet, zoals tegenwoordig, een temporeel onderscheid aan,
maar verwezen naar twee verschillende opleidingstrajecten die primair bedoeld
waren voor de reproductie van standsverschillen. Pas later daagde het besef dat
dit om sociale en economische redenen onwenselijk was. Sociaal onwenselijk
omdat een gesegregeerd onderwijssysteem niet paste bij een samenleving die
werd gekenmerkt door groeiende wederzijdse afhankelijkheden en gedeelde risico’s.
En economisch onwenselijk omdat het onderwijsstelsel van de negentiende
eeuw niet bij machte bleek het aantal hoger geschoolden af te leveren waar de
veranderende economische structuur om vroeg.
Met de industrialisatie van de Nederlandse economie in de tweede helft van de
negentiende eeuw namen ook haar kapitaalsintensiteit en schaalomvang toe. Als
gevolg daarvan steeg de complexiteit van de bedrijfsvoering, kromp het aantal
eenvoudige uitvoeringsfuncties, en werd de roep om gekwalificeerde ambachtslieden
en geschoolde managers groter. Als gevolg van de mismatch tussen de
kwaliteit van de gevraagde en de aangeboden arbeid groeide de druk op de overheid
om de schotten tussen de onderwijstrajecten af te breken. In de tweede helft
van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw resulteerde dat in een
aantal wetten die van de aanduidingen ‘hoger’ en ‘lager’ temporele aanduidingen
maakten. Het lager onderwijs werd een publiek gefinancierde, zij het deels
privaat georganiseerde, primaire onderwijsfase die ieder kind moest doorlopen.
Differentiatie naar interesse en intellectuele vermogens vond na afloop van deze
fase plaats en leidde ertoe dat kinderen werden uitgesorteerd over verschillende
niveaus binnen de secundaire onderwijsfase. Met deze nieuwe institutionele
structuur kreeg het onderwijs ook een expliciete verheffingstaak. Het streven
werd om zoveel mogelijk leerlingen te laten doorstromen naar hogere onderwijsvormen
door belemmeringen op instroom en doorstroom zoveel mogelijk weg te
nemen. Dit kan worden geïnterpreteerd als de uitkomst van de politieke contestatie
over de juiste vertaling van het principe van individuele gelijkwaardigheid,
die vanaf het einde van de negentiende eeuw geleidelijk aan had geresulteerd in
een groeiende lijst sociale grondrechten die moesten bijdragen aan de realisering