De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

54
de verzorgingsstaat herwogen
3.2 externe uitdaging: economische internationalisering
De Nederlandse verzorgingsstaat heeft allerlei verbindingen met de wereld om
Nederland heen. Die zijn voor een deel van economische aard. De economie
wordt in toenemende mate internationaal. Dat geldt voor de handel in goederen
en diensten, voor de productie, voor financieel kapitaal en ondernemerschap, en
ook voor informatie en technologie. Die economische internationalisering gaat
gepaard met het ontstaan en belangrijker worden van internationale politieke
organisaties. De eu springt daarbij het meest in het oog, maar er zijn ook andere
organen die op wereldniveau zaken reguleren die direct ingrijpen in nationale
verzorgingsstaten, of de speelruimte van nationale overheden inperken. Al met
al kunnen deze internationale ontwikkelingen voor verzorgingsstaten als mogelijkheid
en als inperking geduid worden.
Globalisering in historische context
Globalisering heeft het afgelopen decennium duidelijk momentum gekregen. Het
proces van globalisering is echter beslist geen rechte lijn in de geschiedenis. Aan
het eind van de negentiende eeuw was de omvang van de handel met het buitenland
als aandeel van het bbp niet lager dan nu. Tot ver in de negentiende eeuw was
handel vooral internationaal georiënteerd. De verschuiving van handels- naar
industrieel kapitalisme bracht met zich mee dat de grenzen waarbinnen geproduceerd
werd, meer van belang werden. Bedrijven – fabrieken en handelsorganisaties
– gaan vanaf eind negentiende eeuw vooral produceren voor en handelen in
het eigen land. Daarvoor zijn wegen, communicatie en energie vereist, en dat
vraagt om een nationale overheid die meer doet dan het garanderen van rechtspraak
en leger. Voor de overheid is de negentiende eeuw dan ook de eeuw van de
infrastructuur. Gaandeweg groeit de noodzaak om ook een structuur te maken
voor de politieke articulatie van de behoeften en wensen van de bevolking. Die
structuur wordt eveneens nationaal georganiseerd, net als het stelsel van sociale
voorzieningen dat daar weer op volgt. Na de Eerste Wereldoorlog breekt dan ook
een periode aan van sterkere natiestaten: paspoorten worden verplicht, tariefmuren
opgetrokken en de buitenlandse handel wordt verhoudingsgewijs minder
belangrijk. Het staatsgezag wordt uitgebreid, centralistischer en democratischer.
Het is ook de periode van een verdichting van de verhoudingen binnen de natiestaat.
De twintigste eeuw is dan ook een periode met een sterke nadruk op economische
productie binnen de grenzen van een natiestaat, gekoppeld aan een stelsel
van verzorgings- en verzekeringsarrangementen die nationaal zijn georganiseerd.
Het is die betrekkelijk jonge toestand die eind twintigste, begin eenentwintigste
eeuw met de dan opnieuw opkomende globalisering onder druk staat.
De huidige globaliseringsfase als nieuwe uitdaging
Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn we een nieuwe fase van globalisering
ingegaan. Na enkele decennia van sterke natiestaten, zien we toenemende
grensoverstijgende concurrentie op de markten van kapitaal, arbeid, goederen en
diensten. De sterke toename van het aantal internationale economische transac