Buiten kerk en moskee

2 Ongeloof, spiritualiteit en zingeving in internationaal
perspectief
Het doel van dit hoofdstuk is tweeledig. Ten eerste gebruiken we internationaal onderzoek
om Nederland te kunnen plaatsen in Europese context zodat we kunnen achterhalen hoe
bijzonder (of juist niet!) de positie van niet-gelovigen en hedendaagse spirituelen in Nederland
is (zowel wat betreft hun aandeel als wat betreft aspecten van hun geloofsbeleving).
Daarnaast zullen we de ontwikkelingen door de tijd heen zo goed mogelijk proberen te
scheten vanuit een internationaal vergelijkend perspectief. Dit doen we om zo secularisering,
hedendaagse spiritualiteit en zingeving in Nederland niet alleen geografisch maar ook
door de tijd heen in context te kunnen plaatsen. In hoeverre voltrekt het proces van secularisering
(en dus de aanwas van niet-gelovigen) zich in Nederland bijvoorbeeld langzamer of
sneller dan in andere Europese landen? Gaat deze secularisering in Nederland (en andere
landen?) wellicht gepaard met een terugval in de mate van zingeving die men ervaart? En
zien we de laatste decennia misschien een (relatief sterke?) toename van hedendaagse spiritualiteit
in Nederland in vergelijking met andere (Europese) landen?
In het tweede deel van deze levensbeschouwelijke trilogie getiteld Christenen in Nederland
(De Hart en Van Houwelingen 2018) hebben we kort stilgestaan bij de positie die Nederland
in religieus opzicht inneemt in vergelijking met andere landen. De hoofdconclusie luidde
toen dat Nederland een van de meest seculiere landen ter wereld is. Dat is nog steeds zo.
In dit hoofdstuk gaan we hier, op basis van enkele internationale onderzoeken, nader op in.
Daarbij zijn we met name geïnteresseerd in de positie van niet-gelovigen en hedendaagse
spirituelen in ons land in vergelijking met andere landen. Een belangrijke bron die we hiervoor
gebruiken is de European Values Study (evs), waarvan het eerste onderzoek in 1981
heeft plaatsgevonden en de resultaten van het laatste onderzoek (grotendeels over 2017)
onlangs zijn vrijgegeven. Dit onderzoek stelt ons dus in staat om niet alleen over een vrij
lange periode van bijna veertig jaar trends te beschrijven, maar ook om ze met andere landen
te vergelijken.
Een ander belangrijk databestand voor dit hoofdstuk is het International Social Survey Programme
(issp). Dit is een groot internationaal onderzoek waar in 1991, 1998, 2008 en 2018
onder andere vragen over religie, spiritualiteit en zingeving in zijn opgenomen. Aan dit
onderzoek doen veel landen mee (in 2018 in totaal 28 landen), waaronder ook niet-Europese
landen. Voor dit hoofdstuk hebben we alleen de Europese landen geselecteerd die
hebben meegedaan aan het onderzoek in 2018 én het eerste (1991) óf tweede (1998)
onderzoek waarin de religievragen zijn gesteld. Dit zijn in totaal veertien (Europese) landen,
hoewel het aantal bij een enkele optionele vraag (die dus niet in elk land gesteld is)
kleinere is. Naast deze veertien Europese landen hebben we ervoor gekozen de Verenigde
Staten als het enige niet-Europese land op te nemen. Waarom? Omdat dit land in religieus
opzicht (tot recent) als een (grote) uitzondering in de (westerse) wereld werd (en wordt)
gepresenteerd en door sommigen zelfs wordt beschouwd als een weerlegging van de
hypothese dat modernisering en secularisering hand in hand gaan (Berger et al. 2008).
9 o n g e l o o f , s p i r i t u a l i t e i t e n z i n g e v i n g i n i n t e r n a t i o n a a l
p e r s p e c t i e f