Buiten kerk en moskee

1 Inleiding
In levensbeschouwelijk opzicht vertoont het huidige Nederland een pluriform beeld. Sommige
(streng gereformeerde) kerkelijke milieus kenmerken zich door christelijke concentratie:
zij wijzen niet alleen ongeloof, maar ook alternatieve spiritualiteit af. Bij andere (meer
vrijzinnige) kerkelijke milieus is vaak sprake van supplementering: zij combineren christelijke
tradities en geloofsinhouden met alternatieve spirituele noties. Een vergelijkbaar
spectrum, van streng-orthodox tot eclectisch vrijzinnig, zien we bij moslims in Nederland.
Naast deze monotheïstische milieus is er in Nederland ook een groep die zich richt op alternatieve
zingeving. Dit zien we relatief veel onder ex-kerkleden. Weer andere posities zijn
het cultuurchristendom en wat wel wordt aangeduid met de term vicarious religion. Deze
beide overtuigingen komen erop neer dat de waarde van het christendom wordt onderschreven,
hoewel men zelf niet praktiseert. Nederlanders die noch veel op hebben met de
monotheïstische, noch met de alternatieve spirituele traditie handelen in de geest van de
secularisatiethese. Dit zijn de ongelovigen, atheïsten of agnosten.
Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft een lange en breed gewaardeerde traditie van
rapporten over religieuze ontwikkelingen. In 2018 is hieraan een vervolg gegeven met het
uitkomen van de eerste twee delen van een trilogie over levensbeschouwing in Nederland.
Het eerste deel was De religieuze beleving van moslims in Nederland. Diversiteit en verandering in
beeld. Het tweede deel kwam later dat jaar uit en was getiteld Christenen in Nederland. Kerkelijke
deelname en christelijke gelovigheid. Dit rapport is het derde en afsluitende deel in deze
reeks, waarin alternatieve spiritualiteit, zingeving en Nederlanders die aangeven niet-
(traditioneel-)gelovig te zijn centraal staan. Wat is zingeving en hoe zouden we het kunnen
meten? Wie ervaren er veel zingeving en wie niet? Hoeveel hedendaagse spirituelen en
atheïsten en agnosten zijn er in Nederland? Hoe verhoudt zich dit tot de omvang van deze
groepen in andere (Europese) landen (hoofdstuk 2)? Zijn deze groepen duidelijk van elkaar
te onderscheiden of zijn er overeenkomsten? Hoe verhouden zij zich tot religieuze groepen
in Nederland? En hoe staan deze groepen tegenover de grote levensbeschouwelijke (zingevings)vragen
die niet alleen in het leven van (traditioneel-)gelovigen een rol spelen
(hoofdstuk 5)? Deze onderzoeksvragen staan centraal in dit rapport, waarbij er uiteraard
steeds extra aandacht zal worden gegeven aan de hedendaagse spirituelen (hoofdstuk 3)
en de religious nones (waarmee we atheïsten en agnosten bedoelen, zie hoofdstuk 4). De
focus ligt in dit afsluitende deel van deze levensbeschouwelijke trilogie namelijk op deze
twee groepen, nadat er in de eerste twee delen stil is gestaan bij moslims en christenen.
Het gaat hier dus in de eerste plaats om Nederlanders die zich niet tot een kerk of geloofsgemeenschap
rekenen en zich uitdrukkelijk als niet-gelovig (agnost, atheïst) beschouwen.
In de tweede plaats gaat het om Nederlanders die zich oriënteren op de wereld van de
hedendaagse spiritualiteit, die – qua inhoud en qua achtergrond van de geïnteresseerden –
niet zelden weinig of geen overlap vertoont met het kerkelijk georganiseerde christendom.
Waar moslims en christelijke gelovigen min of meer duidelijk te omlijnen bevolkingsgroepen
vormen (zowel wat hun geloofsovertuigingen betreft als wat betreft de instituties
6 i n l e i d i n g