Buiten kerk en moskee

6 Conclusies
6.1 Inleiding: achtergrond en hoofdonderwerpen
Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft een lange traditie van rapporten over religieuze
ontwikkelingen. In 2018 is hieraan een vervolg gegeven met het uitkomen van de eerste
twee delen van een trilogie over levensbeschouwing in Nederland. Het eerste deel was De
religieuze beleving van moslims in Nederland. Diversiteit en verandering in beeld. Het tweede deel
kwam later dat jaar uit en was getiteld Christenen in Nederland. Kerkelijke deelname en christelijke
gelovigheid. Het huidige rapport is het derde deel in deze reeks en hierin staan de agnosten
en atheïsten centraal. Voor een terugblik op de drie rapporten en een plaatsing van de
bevindingen verwijzen we naar hoofdstuk 7.
Een eerste hoofddoel van het hier gerapporteerde onderzoek was om de ontwikkelingen
die we eerder vaststelden in levensbeschouwelijk Nederland verder te volgen en voor de
meest recente jaren te documenteren. Hebben de in eerdere scp-rapporten geconstateerde
ontkerkelijking, afbrokkeling van de christelijke geloofstraditie en secularisering zich
verder doorgezet? 1 Welk Nederland lijkt te gaan verdwijnen en wat beklijft nog te midden
van alle verandering? Binnen die overkoepelende vraag was een tweede doelstelling het
nader in beeld brengen van niet-gelovige Nederlanders: wie zijn zij, hoe kijken zij tegen de
ontwikkelingen aan en hoe geven zij zin aan hun leven? In de derde plaats stond een analyse
van de kenmerken en aantrekkingskracht van hedendaagse spiritualiteit op het programma
van dit rapport, gebaseerd op een uitgebreide reeks vragen die nog niet eerder
opgenomen waren in enquêtes van het scp. Daarnaast is uitvoerig aandacht geschonken
aan de ontwikkeling van een meetinstrument om zingeving in kaart te brengen: wat mensen
zien als de zin van hun leven, uit welke componenten dat beeld is opgebouwd en of er
dienaangaande verschillen bestaan tussen bevolkingsgroepen.
Waar moslims en christelijke gelovigen min of meer duidelijk te omlijnen bevolkingsgroepen
vormen (zowel wat hun geloofsovertuigingen als wat de instituties waarin zij participeren
betreft), bleek dit minder het geval te zijn bij de twee groepen die in dit rapport
centraal staan: niet-gelovigen en in spiritualiteit geïnteresseerden. Daar wilden we meer
helderheid over krijgen. Voor buitenkerkelijken (het woord zegt het al) geldt dat zij in het
meeste onderzoek als een soort restcategorie verschijnen: geen kerklid, niet gelovig in traditionele
religieuze zin – maar wat dan wel? Wat zijn de basisovertuigingen van deze
Nederlanders? De grote diversiteit die deze groep kenmerkt, lijkt ook op te gaan voor de
hedendaagse spirituelen (die we in een eerdere publicaties ook wel hebben aangeduid als
zwevende gelovigen). De dynamiek is groot in het alternatieve circuit, de organisatiegraad
veelal diffuus. Velen switchen gedurende een groot deel van hun leven van de ene interesse
of activiteit naar de volgende, doorgaans in wisselende informele verbanden. En dan
zijn er nog de zogenoemde cultuurchristenen: personen die zelf niet zozeer affiniteit hebben
met de inhoud van het christelijk geloof of de praktisering ervan, maar wel de maatschappelijke
functies van dat geloof of de – in hun ogen – positieve effecten ervan op de
131 c o n c l u s i e s