Buiten kerk en moskee

3.4.3 Kernelementen van de hedendaagse spiritualiteit
Het streven om de pluriforme wereld van de hedendaagse spiritualiteit via een beperkt
aantal enquêtevragen in beeld te brengen zal voor sommigen wellicht aandoen als een
poging een Mahlersymfonie uit te voeren op een mondharmonica. Toch is dat wat we
gedaan hebben. De pretentie is zelfs dat we daarmee de belangrijkste basisovertuigingen
uit het spirituele milieu in beeld hebben gebracht. We hebben hierbij vanzelfsprekend
dankbaar voortgebouwd op de beschikbare literatuur en enquêtevragen die hierover eerder
(in het Nederlands) gesteld zijn.
Geleid dus door de literatuur en eerder onderzoek, aanknopend bij de items en de groepering
in het liss-onderzoek van 2009, hebben we verschillende kernelementen geselecteerd
die binnen de hedendaagse spiritualiteit onderscheiden kunnen worden (Bruce komt tot
vrijwel dezelfde indeling; vgl. Bruce 2000: 226-228; Bruce 2002: 82-85). Uiteraard hebben
we getoetst of de schaalbaarheid voldoende is (vermeld via de Cronbachs alpha’s). Het
gaat, om precies te zijn, om de basisattitudes zelfspiritualiteit, holisme, mysticisme, paracultuur
en zoekoriëntatie. Deze opvattingen zijn vaak weer onder te verdelen in subcategorieën.
Onder zelfspiritualiteit valt allereerst het werken aan spirituele zelfontwikkeling. Daarbij gaat
het om verruiming van je bewustzijn, een streven naar meer gevoeligheid en intuïtiever
reageren, verdieping en meer balans tussen lichaam en geest. Ook het hanteren van het
eigen innerlijk als leidraad en kennisbron heeft betrekking op zelfspiritualiteit. Kenmerken
van deze opvatting zijn het vertrouwen op je innerlijke stem en zoeken in jezelf naar antwoorden
op vragen die je bezighouden.
De opvatting dat er een (geestelijke) band is tussen al het bestaande, ook wel aangeduid
als holisme, komen we eveneens veel tegen in de hedendaagse spiritualiteit (bv. Hanegraaff
1996: 119 e.v.). Volgens deze opvatting maken wij allemaal deel uit van een groter bewustzijn
en is er een kracht die ons allen verbindt. Alles is verbonden met alles en alles is energie.
Het gevoel van eenheid kan vele vormen aannemen: ‘Unitas naturalis, unitas spiritualis,
unitas personalis...’ – Bernardus van Clairvaux onderscheidde er bijna 50 (Melville 2011).
Daarnaast vallen onder de kernopvattingen van de hedendaagse spiritualiteit twee varianten
van mysticisme te onderscheiden. De eerste is het mysticisme dat naar voren komt uit
onder andere het ervaren van de aanwezigheid van een hogere macht of god en een gevoel
van verbondenheid daarmee. Het gaat dan om een ervaring waarin alles deel leek van een
groter geheel en waarin de aard van de werkelijkheid duidelijk werd. De tweede mystieke
component heeft vooral betrekking op de band met de natuur. Daarvoor is karakteristiek
dat men een sterke verbondenheid met de natuur en al het leven voelt en dat men via de
natuur in contact komt met de diepere lagen in zichzelf.
Een min of meer afzonderlijk domein binnen de hedendaagse spiritualiteit wordt gevormd
door wat wel is beschreven als de paracultuur (Schnabel 1982). Hieronder valt onder andere
het geloof in paranormale verschijnselen, zoals de overtuiging dat iemands sterrenteken
van invloed is, dat via een medium met de doden kan worden gecommuniceerd, dat helderziendheid
bestaat, net als het effect van geluksgetallen of talismannen.
Ten slotte vormt ook een zoekoriëntatie (quest orientation; zie o.a. Batson en Schoenrade
1991a, 1991b; Batson 1982) een belangrijk onderdeel van de basishoudingen die de heden-
49 e e n d e r d e m i l i e u : h e d e n d a a g s e s p i r i t u a l i t e i t