Buiten kerk en moskee

aanleiding voor Nederlanders om zich met land en volk verbonden te voelen? Bij de 185
onderwerpen die werden genoemd, stonden kerken en protestantisme op respectievelijk
de 131e en de 135e plaats bij typerende kenmerken en op de 128e respectievelijk 138e plaats
als aanleiding tot verbondenheid met land en volk. 1 Zij zijn daarmee ver verwijderd van bijvoorbeeld
Koningsdag, de Deltawerken of Annie M.G. Schmidts Jip en Janneke, die allemaal
veel meer aanleiding tot identificatie blijken te geven. Dit alles suggereert dat kerk en
christendom stap voor stap uit het Nederlandse collectieve bewustzijn aan het verdwijnen
zijn.
Nu kan religie het best benaderd worden als een multidimensionaal verschijnsel; dat is een
inmiddels algemeen aanvaarde conclusie uit decennia van onderzoek. En het is goed denkbaar
dat het vooral bepaalde facetten zijn die snel minder populair worden, terwijl andere
beter beklijven. Bij het eerste kan onder andere gedacht worden aan kennis van de
geschiedenis van het geloof en heilige teksten, aan kerkelijke dogma’s en voorschriften,
wekelijkse kerkgang, traditionele christelijke rituelen in huiselijke kring en de godsdienstige
opvoeding. Voorbeelden van het tweede zijn ervaringen van transcendentie, belangstelling
voor spirituele onderwerpen, de behoefte aan collectieve symbolen en rituelen, ethische
noties en gewoontes die mede onder invloed van een godsdienst verbreid zijn geraakt. In
dit opzicht is en blijft de westerse wereld, ondanks de secularisering, overduidelijk verbonden
met het christendom (Holland 2019). Verder valt te denken aan samenkomsten en
gezamenlijke beleving rondom gebeurtenissen die indruk maken – vaak op nationaal
niveau – als uitingen van civil religion (bv. Bellah 1967; Wallace 1977). 2 In een beeldcultuur,
die sterk geïndividualiseerd is, met veel virtuele interactie, gehechtheid aan persoonlijke
vrijheid en autonomie, internationaal en experimenteel georiënteerd, zal daarentegen
zoiets als de behoefte aan Bijbellezing en zondagse preken afnemen. De animo ervoor zal
minder groot zijn dan bijvoorbeeld in de dagen dat kranten nog (vrijwel) uitsluitend gevuld
waren met teksten, het verenigingsleven verzuild was en de straten op zondagmorgen
drukbevolkt waren met kerkgangers.
Kritiek op de kerken is er volop. Maar voor de ware gelovige blijken die kritische noten
vooral een aansporing om niet langs de kant te blijven staan, het waardevolle te koesteren
en beter tot zijn recht te laten komen. Het aantal vrijwilligers als percentage van het aantal
kerkgangers is de afgelopen decennia, en dan met name bij de katholieken, sterk gestegen
(De Hart en Van Houwelingen 2018: 44), hoewel dit gezien het sterk dalend aantal kerkgangers
(deels) ook onvermijdelijk is. Onder de tekenen van hoop voor de kerken, zou je
ook de steeds sterkere godsdienstige motivatie onder de jonge kerkgangers kunnen rekenen,
een ontwikkeling die zich vanaf de jaren negentig manifesteert, vooral onder de protestantse
gelovigen. Secularisatie is een proces met tempowisselingen. Meer algemeen
valt zelfs niet uit te sluiten dat de secularisatie onder de recentere geboortecohorten aan
het afvlakken is en de ontkerkelijking onder de millennials tot staan gebracht is (De Hart en
Van Houwelingen 2018). 3 Hoe robuust dit effect is en of het zich verder doorzet, zal toekomstig
onderzoek moeten uitwijzen, maar analyses als de genoemde hebben al wel tot
uiteenlopende diagnoses geleid. Wat voor de een geldt als het ‘religieus analfabetisme’
van veel van de jongste Nederlanders, een gebrek aan ook maar de meest elementaire
138 n a b e s c h o u w i n g o p d r i e r a p p o r t e n