Buiten kerk en moskee

Wat zijn de sociaal-culturele kenmerken van de hedendaagse spiritualiteit? Is er een relatie
tussen uiteenlopende kernelementen van de hedendaagse spiritualiteit en allerlei achtergrondkenmerken
van mensen? Concentreert de hedendaagse spiritualiteit zich bij
bepaalde bevolkingsgroepen (is er zoiets als een harde kern?) en zijn daar verschuivingen in
waar te nemen (§ 3.5.1)? Is er een relatie tussen centrale opvattingen uit de hedendaagse
spiritualiteit en de levensbeschouwelijke achtergrond van mensen? Waar liggen de
scheidslijnen, wat zijn de relaties met de christelijke traditie en de geïnstitutionaliseerde
religie (kerkelijkheid)? Bestaan er bijvoorbeeld verschillen tussen katholieken en protestanten?
Is spirituele belangstelling wellicht (vooral) typerend voor niet-kerkelijk actieve Nederlanders
of Nederlanders die niet in God geloven (§ 3.5.2)?
3.3.2 Databronnen
In dit hoofdstuk ontlenen we onze gegevens aan drie onderzoeken. Om te beginnen
gebruiken we enkele jaargangen van het langlopende onderzoek Culturele Veranderingen
in Nederland (cv) (1994, 2006, 2008, 2012-2018). In de tweede plaats maken we gebruik
van de meest recente editie van het onderzoek God in Nederland (Gin) van 2015. Maar onze
hoofdbron zijn de twee enquêtes die zijn uitgezet bij het liss-panel in 2009 en 2020 (het
panel waarvan ook het onderzoek God in Nederland in 2015 gebruikmaakte). Het leeuwendeel
van de vragen die we in 2020 over de hedendaagse spiritualiteit hebben gesteld, is
overgenomen uit liss’09. Dat laatste onderzoek is mede opgezet en uitvoerig gerapporteerd
door Joantine Berghuijs, onder andere in haar proefschrift (Berghuijs 2014).
De vragen uit de drie onderzoeken zijn niet tussen de onderzoeken te vergelijken (dat geldt
wel voor de verschillende jaargangen van hetzelfde onderzoek). Ze geven vanuit uiteenlopende
invalshoeken een indruk van de populariteit en inhoud van allerlei onderdelen van
alternatieve spiritualiteit. Het cijfermateriaal vullen we vervolgens in hoofdstuk 5 aan met
informatie die we ontlenen aan interviews die zijn gehouden met Nederlanders met een
spirituele interesse en Nederlanders die zich als atheïst of agnost typeren. Via de interviews
draaien we als het ware de verrekijker om en brengen we individuen close-up in beeld. De
interviews stellen ons in staat de cijfers in dit hoofdstuk nader te duiden en van context
(bijvoorbeeld door rekening te houden met de levensloop van een respondent) te voorzien.
Daarnaast geeft het respondenten de gelegenheid onderwerpen en thema’s aan te snijden
die wellicht niet in de (gesloten) enquêtevragen aan bod (kunnen) komen.
3.4 Uitkomsten
3.4.1 Hogere machten en zelftyperingen
We starten met het geloof in een hogere macht of kracht in plaats van hetzij het geloof in
een god die zich met ieder van ons persoonlijk bezighoudt, hetzij ongeloof. Zoals tabel 3.1
laat zien, is het percentage agnosten, deeltijdgelovigen en twijfelende gelovigen de afgelopen
30 jaar niet veel veranderd. Hetzelfde geldt voor het percentage Nederlanders dat niet
in een persoonlijke god, maar wel in een hogere macht gelooft. De verandering zat hem
enerzijds in het percentage atheïsten (dat vooral de afgelopen tien jaar duidelijk toenam)
35 e e n d e r d e m i l i e u : h e d e n d a a g s e s p i r i t u a l i t e i t