Buiten kerk en moskee

leven), door haarzelf uitgestippeld en in de kern dus erg individualistisch. Dat benadrukt ze
zelf ook in het interview. Ze is naar eigen zeggen ‘eigen wijs’. Het ont-wikkelen van jezelf
gaat volgens haar weliswaar in samenwerking met anderen, 26 maar het blijft in de kern een
individuele aangelegenheid en een individuele opdracht. Voor de geïnterviewde uitgesproken
atheïsten daarentegen lijkt ontwikkeling eerder in relatie tot iemands positie in
de samenleving te staan en komt daarmee, idealiter, uiteindelijk ook ten goede aan de
samenleving (niet alleen het individu is voor atheïsten maakbaar, maar, in beperktere mate
uiteraard, ook de samenleving). Het ontwikkelen van jezelf interpreteren deze respondenten
eerder als groeien, dat wil zeggen, groter, rijker, sterker, gezonder worden. Ze beschouwen
dit dus eerder als iets aandoen in plaats van iets afleggen, iets ‘ont-wikkelen’. Door
meer ervaringen en meer kennis raakt men geleidelijk aan wijzer en verlicht 27 . In beide
gevallen is individuele vrijheid echter belangrijk, zowel bij ont-wikkelen in de zin van afleggen
als ontwikkelen in de zin van groeien. Volgens een respondent is het proces zeker niet
altijd makkelijk. Integendeel, je leert jezelf pas kennen onder grote druk. In dit geval staat
jezelf ontwikkelen dus niet per se garant voor gelukkig zijn.
Dit blijkt ook uit antwoorden op de vraag of zingeving honderd jaar geleden lastiger of juist
makkelijker te ervaren is dan vandaag de dag. Voor een enkele respondent is de hypothese
dat het een eeuw geleden makkelijker was, omdat je zelf niet hoefde na te denken. Veruit
de meeste geïnterviewden daarentegen geven aan dat het ze tegenwoordig makkelijker
lijkt om je leven zin te geven en wel door de grotere keuzevrijheid en de vrijheid waarmee
je je eigen leven vorm kunt geven.
5.9 Zingeving en ervaringen
Zoals hierboven al kort genoemd, lijkt het met name voor de jongere respondenten die we
gesproken hebben van belang ervaringen en zaken intens te beleven. Dat ‘intense belevenissen’
een element van zingeving zijn, is niet verrassend. We zagen dit zowel in de literatuur
(Morgan en Farsides 2009) als in ons vooronderzoek terug. Voorbeelden die hierbij
spontaan werden genoemd zijn onder andere het luisteren naar muziek of zingen. Een respondent
zegt dat muziek haar het gevoel geeft dat ze bestaat, vanwege de ontroering:
Dus als ik ergens me over verwonder of ontroerd ben, over iets wat ik doe of zie of ervaar,
dan voel ik op dat moment heel erg dat ik leef en dat geeft me een goed gevoel, als het iets
moois is, of iets ontroerends. Dus dat is redelijk intrinsiek, zou ik zeggen. (D24, vrouw,
26 jaar)
Ook reizen wordt genoemd als iets dat zin geeft, voor deze geïnterviewde juist omdat hij er
ook iets van leert:
Maar daar [reizen] put ik bijvoorbeeld weer heel veel energie uit en… dan vind ik het ook
enig om allerlei culturen, religies te zien, te bezoeken, dat vind ik enig, dat hele wereldbeeld,
ja dat vind ik heel mooi dat te zien. […] [D]at vind ik ook een hele aardige, extra zin-invulling
van mijn persoonlijk leven. (D29, man, 61 jaar)
119 z i n g e v i n g z o a l s v e r s t a a n d o o r a t h e ï s t e n , a g n o s t e n e n
h e d e n d a a g s e s p i r i t u e l e n