Buiten kerk en moskee

daagse spiritualiteit kenmerken. Ook deze valt uiteen in twee deelcomponenten. De eerste
is een spiritueel eclecticisme dat, in navolging van de Franse antropoloog Claude Lévi-
Strauss, vaak wordt aangeduid als bricolage (Lévi-Strauss 1962). Daarbij gaat het om de
opvatting dat er vele bronnen van levenswijsheid bestaan, dat je daaruit kunt combineren
wat jou het beste past en dat het goed is aldus te experimenteren met elementen uit allerlei
tradities. 7 Het tweede deelcomponent is een zoekspiritualiteit in meer strikte zin. Deze
wordt gekenmerkt door opvattingen als dat ook twijfels en onzekerheden van waarde zijn
en dat vragen vaak belangrijker zijn dan antwoorden of zekerheden, dat het belangrijk is te
blijven zoeken en dat ook een persoonlijke crisis tot verdieping kan leiden.
Het zou te ver voeren om hier op de historische wortels, vertakkingen en verbreiding van
de genoemde ideeën in te gaan. Daarover is uitgebreide literatuur beschikbaar, waarbij
onder andere, naast de publicaties van de al genoemde Paul Heelas, naar een standaardwerk
van Wouter Hanegraaff kan worden verwezen (o.a. Heelas 1996, 2008; Heelas en
Woodhead 2005; Bochinger 1995; Hanegraaff 1996; vgl. Waaijman 2010). Wat we wel gaan
doen is ons een beeld vormen van eventuele verschuivingen op de dimensies. Dat gebeurt
primair op basis van de uitkomsten van liss’09 en liss’20, maar we benutten ook enkele
edities van Culturele Veranderingen in Nederland en in een enkel geval het onderzoek God
in Nederland van 2015. In eerste instantie kijken we naar de stand van zaken op schaalniveau,
al zullen ook afzonderlijke items ter sprake komen. We starten met de eerste van
de genoemde kernopvattingen, die – in de geest van Pindarus en Nietzsche - valt samen te
vatten als worden wie je bent.
En veranderingen daarin: zelfspiritualiteit, holisme en mysticisme
Twee fundamentele elementen van de zelfspiritualiteit zijn een aantal keren aan respondenten
voorgelegd in het onderzoek Culturele Veranderingen. De eerste is de opvatting dat
de zin van het leven in je unieke innerlijke ervaring en de ontwikkeling van je vermogens
ligt. De tweede opvatting is dat je bij het nemen van beslissingen beter kunt afgaan op je
intuïtie en gevoel dan op je verstand. Zoals tabel 3.7 laat zien, vertoonde de sterke bijval
voor de eerste opvatting een opvallende terugval tussen 2014 en 2016, al onderschreef ook
in het laatste jaar 85% van de ondervraagden de opvatting op zijn minst ten dele. De houding
tegenover het primaat van gevoelens boven verstandelijke overwegingen veranderde
nauwelijks tussen 2008 en 2016. Hier zijn de meningen meer verdeeld: anno 2016 verklaarde
51%, ongeveer de helft, zich daarmee enigszins of sterk eens, ruim een kwart juist
niet.
Zoals vermeld zijn acht schalen geconstrueerd op basis van liss’20, die vervolgens ook zijn
geconstrueerd voor liss’09. De eerste ervan staat in bijlagetabel I.6 (te vinden via
www.scp.nl bij dit rapport) en heeft betrekking op het werken aan je spirituele zelfontwikkeling.
Tussen 2009 en 2020 liep de steun daarvoor gemiddeld terug (van 18,0 naar
17,2). Twee meetpunten is niet veel, en de verschillen zijn niet groot, maar Nederlanders
waren in elk geval in 2020 minder gecharmeerd van vrijwel alle deelopvattingen die verwijzen
naar het thema dan tien jaar eerder.
50 e e n d e r d e m i l i e u : h e d e n d a a g s e s p i r i t u a l i t e i t